Autori: Flamur Buçpapaj
Studim shkencor
Fusha: Shkenca Politike / Histori / E Drejta Ndërkombëtare
Abstrakt
Ky studim analizon përpjekjet e shtetit jugosllav për spastrimin etnik të shqiptarëve myslimanë gjatë periudhës ndërmjet dy luftrave botërore dhe pas Luftës së Dytë Botërore. Duke u përqendruar në elaboratin e Vaso Čubriloviqit “Iseljavanje Arnauta” (1937) dhe Marrëveshjen Jugosllavi–Turqi (1938), ky punim argumenton se spastrimi etnik nuk ishte thjesht retorikë nacionaliste, por politikë shtetërore sistematike e projektuar dhe zbatuar për të ndryshuar përbërjen etnike në Kosovë dhe viset shqiptare.
Hyrje
Në vitet 1930, politika jugosllave nisi një projekt të gjerë të inxhinierisë demografike me qëllim serbizimin e Kosovës dhe sanxhakëve shqiptarë në jug të Serbisë. Ky projekt u artikulua qartë në dokumentin famëkeq të Vaso Čubriloviqit dhe më pas në marrëveshjen bilaterale me Turqinë për shpërnguljen masive të shqiptarëve myslimanë.
Konteksti historik
Çështja Shqiptare në Jugosllavi
Pas Luftës së Parë Botërore dhe krijimit të Mbretërisë së SHS (më pas Jugosllavi), shqiptarët e Kosovës u përballën me kolonizim të dhunshëm, represion shtetëror dhe mohim të të drejtave kombëtare.
Politikat e kolonizimit
Nga viti 1920 deri në 1935 u kolonizuan mbi 10,000 familje serbe dhe malazeze në tokat e shqiptarëve. Ky proces i mbështetur nga shteti kishte si synim ndryshimin e strukturës demografike.
Elaborati “Iseljavanje Arnauta” i Vaso Čubriloviqit (1937)
Përmbajtja dhe qëllimi
Vaso Čubriloviqi, historian dhe politikan serb, në mars të vitit 1937 dorëzoi dokumentin “Iseljavanje Arnauta” (Shpërngulja e shqiptarëve) qeverisë së Beogradit. Në të, ai argumenton se shqiptarët duhet të shpërngulen drejt Turqisë sepse:
“Ata nuk janë evropianë, janë fanatikë islamikë dhe një trup i huaj në organizmin kombëtar jugosllav.”
Mjetet e propozuara për dëbim
Ushtrimi i presionit ekonomik (tatime, mungesë punësimi)
Mbyllja e shkollave shqipe dhe ndalimi i arsimit
Konfiskimi i tokës për kolonë serbë
Dëbime të dhunshme, djegie fshatrash
Rol aktiv i xhandarmërisë dhe çetnikëve në frikësim
“Duhet të krijojmë një atmosferë të padurueshme, në mënyrë që ata të kërkojnë të largohen vetë.”
. Marrëveshja Jugosllavi–Turqi (1938)
Përmbajtja
Më 11 korrik 1938, u nënshkrua një marrëveshje e fshehtë midis Jugosllavisë dhe Turqisë, që parashikonte:
Shpërnguljen e 40,000 familjeve myslimane (shumica shqiptarë)
Transporti i mbuluar nga Turqia
Vendosja e tyre në Anadoll
Të drejtë e plotë e Jugosllavisë për të zgjedhur cilët persona të shpërngulën
Zbatimi
Kjo marrëveshje nuk hyri në fuqi pasi parlamenti turk nuk e ratifikoi për shkak të presionit ndërkombëtar dhe situatës para Luftës së Dytë Botërore. Megjithatë, në vitet 1950, një marrëveshje verbale u rinovua ndërmjet Titos dhe ministrit turk Fuad Köprülü.
. Zbatimi praktik pas vitit 1953
Midis viteve 1952–1966, mbi 175,000 shqiptarë emigruan nga Jugosllavia në Turqi
Regjimi Tito mbështeti emigrimin me presion të vazhdueshëm ekonomik, ndalime arsimore dhe presion psikologjik
Shqiptarët regjistroheshin si “turq” për të përfituar nga marrëveshja dhe për të shmangur diskriminimin
. Analizë juridike dhe etike
Krime kundër njerëzimit
Sipas nenit 7 të Statutit të Romës, dëbimi i popullatave në mënyrë sistematike përbën krim kundër njerëzimit, pavarësisht nëse zbatohet gjatë lufte apo paqeje.
Spastrimi etnik si politikë shtetërore
Dokumenti i Čubriloviqit, marrëveshjet ndërkombëtare, dhe presionet pasluftës përbëjnë planifikim institucional për spastrimin etnik dhe zhbërjen e një komuniteti përmes mjeteve të drejtpërdrejta dhe të tërthorta.
Plani i Čubriloviqit përbën një projekt të paramenduar të shtet-formimit etnik në Jugosllavi
Marrëveshja e vitit 1938 dhe veprimet pas saj dëshmojnë për përpjekje aktive të spastrimit etnik
Këto veprime duhet të njihen si pjesë e historisë së shtypjes së shqiptarëve dhe të shqyrtohen nga një tribunal historik dhe juridik
. Referenca
Čubrilović, V. (1937). Iseljavanje Arnauta. Beograd.
Pezo, Edvin (2013). Zwangsmigration in Friedenszeiten?, De Gruyter.
Elsie, Robert (2001). The Expulsion of the Albanians.
Malcolm, Noel (1998). Kosovo: A Short History.
Ramet, Sabrina P. (2006). The Three Yugoslavias.
Gjonça, Arjan (2001). Communism, Health and Lifestyle.
Thomas Schad (2016). From Muslims into Turks?, Journal of Genocide Research.
Daskalovski, Zhidas (2003). The Issue of Ethnic Minorities in the Balkans.
Pani Cubrilloviq ,me perkthim shqip
ISTERIVANJE ARNAUTA
Isterivanje Arnauta je naziv memoranduma koji je dr Vaso Čubrilović, srpski akademik
i političar, napisao 1937. godine za Stojadinovićevu vladu. Ovaj memorandum predlaže
načine za rešavanje “albanskog problema” totalnim etničkim čišćenjem Kosova od
Albanaca.
Čubrilović smatra da se može održati samo ona zemlja “koja je naseljena svojim
vlastitim narodom” i da je “imperativna dužnost” države da ne dopusti da njeno važno
strateško zemljište u rukama drži “nama neprijateljski i strani elemenat”.[1] Čubrilović
kritikuje dosadašnju neefikasnu srpsku kolonizaciju Kosova i predlaže efikasnije metode
fizičkog izgona albanskog stanovništva. On smatra da je osnovna pogreška odgovornih
činilaca bila to što su na “nemirnom i krvavom” Balkanu hteli da primene zapadne
metode u rešavanju etničkih problema. Umesto toga, on predlaže rešenje problema na
balkanski način:
“ Arnaute je nemoguće suzbiti samo postupnom kolonizacijom. Jedini način i
jedino sredstvo to je brutalna sila jedne organizovane državne vlasti, u čemu
smo mi uvek bili iznad njih. ”
Sredstva etničkog čišćenja
Dr. Vaso Čubrilović polazi sa stanovišta da je jedini efikasni način rešenja albanskog
pitanja – “raseljavanje Arnauta u masi”. Da bi došlo do masovnog iseljavanja, on
predlaže sledeća sredstva pritiska:
Stvaranje psihoze
Prvi uslov jeste stvaranje psihoze. Radi toga je potrebno što pre naći agitatore, koji će
agitovati za iseljavanje i pridobiti albansko sveštenstvo i prve ljude od uticaja, ili novcem
ili pretnjama.
Državni pritisak
Drugo sredstvo je pritisak državnog aparata, koji treba do krajnosti da iskoristi zakone,
kako bi “što više zagorčio opstanak Arnauta kod nas”. U tom cilju, Čubrilović predlaže
jugoslovenskoj vladi: globe, hapšenja, nemilosrdno primenjivanje svih policijskih
propisa, kažnjavanje šverca, seče šuma, puštanje pasa, gonjenje na kuluk i sva “ona
druga srestva koja je u stanju da iznaĎe jedna praktična policija”. Pored policijskih
pritiska, Čubrilović predlaže i privredne: ne priznavanje starih tapija, obustavljanje radana katastru, nemilosrdno uterivanje poreza i svih javnih i privatnih dugova, oduzimanje
državnih ispaša, opštinskih ispaša, ukidanje koncesija, poslovnih dozvola za kafane,
trgovine, zanate, oduzimanje monopolskih dozvola, isterivanje iz državne, privatne i
samoupravne službe, itd. Od sanitetskih mera koje bi uvećale pritisak na albansko
stanovništvo predlaže sledeće: prisilno izvršenje svih propisa i po samim kućama,
rušenje zidova i velikih plotova oko kuća, stroga primena veterinarskih mera koja će
ometati izvoĎenje stoke na pijace, itd. Dr. Čubrilović takoĎe predlaže i pritisak na veru:
sikanama sveštenstva, krčenjem groblja, zabranom mnogoženstva i nemilosrdnom
primenom zakona da i ženska deca moraju pohaĎati škole.
Privatna inicijativa
Pored državnog pritiska, Vasa Čubrilović napominje da i “privatna inicijativa u tome
pitanju može mnogo učiniti”. On predlaže da se kolonistima podeli oružje i da se na
Kosovu započne četnička akcija. Dalje predlaže izazivanje sukoba Crnogoraca sa
Albancima u Metohiji i izazivanje lokalnih buna koje bi bile “krvavo ugušene
najefikasnijim sredstvima”, ne toliko vojskom koliko kolonistima, crnogorskim plemenima
i četnicima.
Paljenje naselja
Pored navedenih sredstava pritisaka na civilno stanovništvo, Čubrilović predlaže još
jedno sredstvo “koje je Srbija vrlo praktički upotrebila posle 1878. godine – tajno paljenje
sela i arnautskih četvrti po gradovima.
POSLEDICE
Čubrilovićev memorandum Stojadinovićeva vlada nije mogla u celosti sprovesti u delo
zbog tadašnje ekonomske i spoljnopolitičke situacije. Njegovu primenu je trajno
zaustavio aprilski rat i slom Kraljevine Jugoslavije. Zbog toga je ostao u arhivama i za
njega godinama niko osim malog broja ljudi nije znao.
Čubrilović je slične ideje, odnosno plan koji bi trebao obuhvatiti sve neslovenske narode
Jugoslavije, godine 1944. ponudio novim komunističkim vlastima. Plan je službeno
odbačen kao nekompatibilan sa komunističkom ideologijom. Čubrilović je usprkos tome
primljen u KPJ, ali je spis Isterivanje Arnauta “izbrisan” iz njegove službene biografije.
MeĎunarodna javnost je za spis prvi put doznala 1960-ih, kada se njega dokopao Enver
Hodža, tadašnji komunistički voĎa Albanije te ga koristio u propagandne svrhe.
Službene jugoslovenske vlasti su opovrgnule njegovo postojanje, ali je počeo kružiti
meĎu istoričarima.
Jugoslovenska javnost je za Isterivanje Albanaca prvi put čula kada su neki njegovi
delovi u januaru 1988. objavljeni u beogradskom listu Borba, a nešto kasnije i uzagrebačkom časopisu Start. Tada je izazvao skandal jer je njime načeta reputacija ne
samo uglednog istoričara, nego i nobelovca Ive Andrića koji je navodno 1930-ih
podržavao Čubrilovićeve planove.
Tekst je kasnije bio često citiran i navoĎen kao jedan od temeljnih
dokumenata velikosrpske ideologije u 20. veku, odnosno podloga za metode koje su za
vreme raspada Jugoslavijesrpske vlasti koristile u svrhu etničkog čišćenja
Albanaca, Muslimana i Hrvata.
Neki autori smatraju da je Čubrilovićev plan o proterivanju Albanaca sa Kosova
aktuelizovan 1999. godine od strane Miloševićevih vlasti pod nazivom Operacija
Potkovica. Prilikom ove brutalne akcije etničkog čišćenje, preko 850.000 Albanaca je
napustilo Kosovo, ali su ubrzo vraćeni nakon povlačenja srpskih trupa.
Perkthimi në shqip
Dëbimi i Arnautëve
“Dëbimi i Arnautëve” është titulli i një memorandumi të shkruar nga Dr. Vaso Çubriloviq, akademik dhe politikan serb, në vitin 1937 për qeverinë e Stojadinoviqit. Ky memorandum propozon mënyra për zgjidhjen e “çështjes shqiptare” përmes spastrimit të plotë etnik të Kosovës nga shqiptarët.
Çubriloviqi mendonte se një shtet mund të mbahej vetëm nëse është i banuar nga “populli i vet”, dhe se është “detyrë imperative” e shtetit të mos lejojë që një territor i rëndësishëm strategjik të mbahet nga një “element i huaj dhe armiqësor për ne”. Ai kritikonte kolonizimin joefikas serb të deritanishëm në Kosovë dhe propozonte metoda më efikase për dëbimin fizik të popullsisë shqiptare. Sipas tij, gabimi kryesor i autoriteteve ka qenë përpjekja për të zgjidhur problemet etnike të Ballkanit me metoda perëndimore, ndërkohë që zgjidhja, sipas tij, duhet të bëhej “në mënyrë ballkanike”:
“Arnautët nuk mund të mposhten vetëm me kolonizim të ngadaltë. Mjeti i vetëm dhe mënyra e vetme është forca brutale e një pushteti shtetëror të organizuar, në të cilën ne gjithmonë kemi qenë më të mirë se ata.”
Mjetet e spastrimit etnik
Dr. Vaso Çubriloviq e konsideronte zhvendosjen masive të shqiptarëve si mënyrën e vetme efektive për zgjidhjen e “çështjes shqiptare”. Për ta arritur këtë, ai propozonte këto mjete presioni:
Krijimi i psikozës
Hapi i parë është krijimi i një psikozë. Për këtë qëllim, duhej të gjendeshin agjitatorë sa më shpejt që të ishte e mundur, të cilët do të propagandonin për shpërngulje dhe do të përpiqeshin të fitonin mbështetjen e klerikëve shqiptarë dhe të personave me ndikim — qoftë me para, qoftë me kërcënime.
Presioni shtetëror
Hapi i dytë ishte ushtrimi i presionit nga aparati shtetëror, duke shfrytëzuar deri në fund ligjet për ta bërë jetën e shqiptarëve sa më të vështirë. Në këtë drejtim, Çubriloviqi propozonte qeverisë jugosllave të përdorte: gjoba, arrestime, zbatim të pamëshirshëm të rregulloreve policore, ndëshkimin e kontrabandës, prerjen e pyjeve, përdorimin e qenve, detyrimin për punë të detyruar (kuluk) dhe “të gjitha mjetet e tjera që mund të shpikë një polici praktike”.
Përveç presionit policor, ai propozonte edhe presion ekonomik: mosnjohje të dokumenteve të pronësisë së vjetër, ndalimin e punës në kadastra, mbledhje të rreptë të taksave dhe borxheve, konfiskim kullotash shtetërore dhe komunale, heqjen e lejeve për biznese si kafene, tregti, zeje, etj. Gjithashtu: përjashtimin nga shërbimi shtetëror, privat apo vetëqeverisës.
Nga masat sanitare që do ta shtonin presionin ndaj shqiptarëve, propozonte: zbatim me forcë të rregulloreve shëndetësore edhe brenda shtëpive, rrëzimin e mureve të oborreve të mëdha, zbatim të rreptë të masave veterinare për të penguar nxjerrjen e bagëtisë në tregje.
Gjithashtu, Çubriloviqi propozonte edhe presion mbi fenë: ngacmim të klerit, prishje të varrezave, ndalim të poligamisë dhe zbatim të pamëshirshëm të ligjit që edhe vajzat duhet të ndjekin shkollën.
Iniciativa private
Krahas presionit shtetëror, Çubriloviqi theksonte se edhe “iniciativa private mund të bëjë shumë në këtë drejtim”. Ai propozonte shpërndarjen e armëve për kolonët dhe fillimin e një veprimi çetnik në Kosovë. Po ashtu, sugjeronte nxitjen e konflikteve mes malazezëve dhe shqiptarëve në Metohi dhe organizimin e kryengritjeve lokale, të cilat do të “shtypeshin në mënyrë të përgjakshme me mjetet më efikase”, jo aq nga ushtria sa nga kolonët, fiset malazeze dhe çetnikët.
Djegia e vendbanimeve
Përveç të gjitha këtyre mjeteve, ai propozonte edhe një tjetër, të cilën Serbia e kishte përdorur pas vitit 1878: djegien e fshehtë të fshatrave dhe lagjeve shqiptare në qytete.
Pasojat
Qeveria e Stojadinoviqit nuk mundi ta zbatojë plotësisht memorandumin e Çubriloviqit për shkak të situatës ekonomike dhe ndërkombëtare të asaj kohe. Zbatimi i tij u ndërpre përfundimisht me Luftën e Prillit dhe rënien e Mbretërisë së Jugosllavisë. Prandaj mbeti në arkiva dhe për vite me radhë askush nuk dinte për të, përveç një numri të vogël njerëzish.
Në vitin 1944, Çubriloviqi u përpoq t’i ofronte autoriteteve të reja komuniste një plan të ngjashëm që do të përfshinte të gjithë popujt jo-sllavë në Jugosllavi. Ky plan u refuzua zyrtarisht si i papajtueshëm me ideologjinë komuniste. Megjithatë, Çubriloviqi u pranua në Partinë Komuniste të Jugosllavisë, por teksti i “Dëbimit të Arnautëve” u hoq nga biografia e tij zyrtare.
Publiku ndërkombëtar dëgjoi për këtë dokument për herë të parë në vitet 1960, kur ai ra në duart e Enver Hoxhës, udhëheqësit komunist të Shqipërisë, i cili e përdori për qëllime propagandistike. Autoritetet zyrtare jugosllave mohuan ekzistencën e tij, por dokumenti filloi të qarkullojë mes historianëve.
Publiku jugosllav dëgjoi për herë të parë për “Dëbimin e Shqiptarëve” në janar 1988, kur disa pjesë të tij u botuan në gazetën Borba në Beograd, dhe më vonë edhe në revistën Start në Zagreb. Atëherë dokumenti shkaktoi një skandal, sepse u cënua reputacioni jo vetëm i një historiani të njohur, por edhe i nobelistit Ivo Andrić, i cili thuhet se në vitet 1930 kishte mbështetur planet e Çubriloviqit.
Teksti më vonë është cituar dhe konsideruar shpesh si një nga dokumentet themelore të ideologjisë së madhe serbe në shekullin XX, dhe si bazë për metodat që u përdorën nga autoritetet serbe gjatë shpërbërjes së Jugosllavisë për spastrimin etnik të shqiptarëve, myslimanëve dhe kroatëve.
Disa autorë mendojnë se plani i Çubriloviqit për dëbimin e shqiptarëve nga Kosova u aktualizua në vitin 1999 nga regjimi i Millosheviqit nën emrin Operacioni Patkoi (Potkovica). Gjatë këtij veprimi brutal të spastrimit etnik, mbi 850.000 shqiptarë u larguan nga Kosova, por u kthyen shpejt pas tërheqjes së trupave serbe.
Konteksti Historik dhe Ideologjik
Pas krijimit të Mbretërisë së Jugosllavisë më 1918, çështja e shqiptarëve në Kosovë dhe në viset e tjera etnike shqiptare në jug të Serbisë dhe Maqedonisë u bë një prej çështjeve më të ndjeshme për regjimin serb. Shqiptarët, shumicë etnike në rajone strategjike si Kosova, konsideroheshin si pengesë për konsolidimin e një shteti etno-nacionalist serb. Prandaj, qeveritë jugosllave ndërtuan politika të qëllimshme për ndryshimin e përbërjes etnike të këtyre territoreve.
Kolonizimi dhe regjistrimi etnik i vitit 1931
Një nga mekanizmat kryesorë ishte kolonizimi i tokave shqiptare me familje serbe dhe malazeze. Kjo politikë zbatohej përmes shpërndarjes së tokave të konfiskuara ose të pastra me dhunë, duke përjashtuar shqiptarët nga çdo mundësi për të përfituar nga reformat agrare. Sipas regjistrimit të popullsisë të vitit 1931, përqindja e shqiptarëve në Kosovë ra nga rreth 65% në 61%, një ndryshim modest por domethënës politikisht. Kjo dëshmonte dështimin e kolonizimit për të ndryshuar raportet demografike në thelb, gjë që radikalizoi më tej qasjen e elitave serbe ndaj “problemit shqiptar”.
Ideologjia nacionaliste dhe islamofobia institucionale
Një shtyllë e rëndësishme e kësaj qasjeje ishte ideologjia që përkufizonte shqiptarët myslimanë si “element i huaj”, “jo-evropian” dhe “pengesë për ndërtimin e kombit serb”. Shqiptarët shpesh paraqiteshin në diskursin shtetëror si “të egër”, “të prapambetur”, “turq” apo “fundamentalistë islamikë”, duke përgatitur terrenin për përjashtimin e tyre nga shtetësia e plotë dhe për justifikimin e shpërnguljes së tyre.
Ligjërata e Vaso Čubriloviqit – 7 mars 1937
Në këtë klimë ideologjike u mbajt më 7 mars 1937 një ligjëratë e rëndësishme nga akademiku dhe nacionalisti serb Vaso Čubriloviq, i njohur për pjesëmarrjen e tij në atentatin ndaj Franz Ferdinandit në Sarajevë më 1914. Në këtë ligjëratë – e cila më vonë u bë bazë për memorandumin famëkeq “Iseljavanje Arnauta” (Shpërngulja e shqiptarëve) – ai formuloi në mënyrë të qartë strategjitë për dëbimin masiv të shqiptarëve.
Një nga propozimet më të forta ishte përdorimi i “terrorizmit shtetëror” si instrument për të përshpejtuar shpërnguljen:
“Shtëpi shqiptare duhet të digjen. Duhet të krijojmë frikë të organizuar që të përshpejtojmë emigrimin.”
(Vaso Čubriloviq, 7 mars 1937)
Ai rekomandoi përdorimin e masave si:
Frikësimi përmes policisë dhe xhandarmërisë
Bastisje, arrestime dhe gjoba arbitrare
Heqje të të drejtës për arsimim shqip
Nxitje e përçarjes mes klaneve shqiptare
Ndalesa në përdorimin e gjuhës shqipe në administratë
Ky diskurs institucional nuk ishte thjesht produkt i bindjeve individuale, por reflektim i një konsensusi të gjerë në shtresat e larta shtetërore jugosllave, që konsideronin dëbimin si zgjidhje përfundimtare të çështjes shqiptare.
Politikat e Kolonizimit
Nga viti 1920 deri në vitin 1935, shteti jugosllav ndërmori një nga fushatat më të mëdha të kolonizimit të dhunshëm në historinë e Ballkanit, me qëllim ndryshimin e përbërjes etnike të Kosovës dhe viseve shqiptare në jug të vendit. Gjatë kësaj periudhe, mbi 10,000 familje serbe dhe malazeze u vendosën në mënyrë të organizuar në tokat që tradicionalisht u përkisnin shqiptarëve autoktonë.
Qëllimet e kolonizimit
Synimi kryesor i këtyre kolonizimeve ishte spastrimi i ngadaltë etnik i shqiptarëve përmes mekanizmave shtetërorë, ligjorë dhe represivë. Kjo përfshinte:
Marrjen e tokave shqiptare përmes ligjeve të reformës agrare;
Vendosjen e kolonëve në tokat më pjellore, pa kompensim për pronarët shqiptarë;
Mbështetje financiare, materiale dhe ligjore për kolonët serbë;
Kufizimin e mundësive të shqiptarëve për të zotëruar apo trashëguar tokë.
Mjetet institucionale
Politikat kolonizuese u përforcuan përmes një kornize ligjore që favorizonte vetëm kolonët serbë dhe malazezë. Shqiptarët, përkundrazi, përballeshin me:
Taksa të larta për tokat e tyre;
Shpronësime të detyruara;
Pengesa ligjore për regjistrimin e pronave;
Rrezik të vazhdueshëm të bastisjeve dhe ndëshkimeve kolektive.
Në këtë periudhë, kolonizimi nuk ishte një fenomen spontan, por një projekt i organizuar nga qeveria qendrore në Beograd, i cili përkrahej nga institucionet lokale, policia, xhandarmëria dhe administrata publike.
Ndikimi demografik dhe social
Megjithëse në planin afatshkurtër kolonizimi nuk arriti të ndryshojë ndjeshëm shumicën shqiptare në Kosovë (nga 65% në 61% në regjistrimin e vitit 1931), efektet e tij afatgjata ishin destabilizuese dhe traumatike:
Shqiptarët humbën sipërfaqe të mëdha të tokës;
Tensionet ndëretnike u përshkallëzuan;
U krijua një sistem diskriminimi institucional dhe segregimi etnik;
U përgatit terreni për shpërngulje të dhunshme në dekadat që pasuan, siç do të artikulohej në mënyrë eksplicite në memorandumin e Vaso Čubriloviqit më 1937 dhe më vonë në planin e rankoviqistëve në vitet ’50.
Memorandumi “Iseljavanje Arnauta” i Vaso Čubriloviqit (1937)
Përmbajtja dhe Qëllimi
Në mars të vitit 1937, Vaso Čubriloviq – historian, profesor universitar dhe politikan serb, ish-anëtar i grupit terrorist “Dora e Zezë” që kishte marrë pjesë në atentatin ndaj arkidukës austriak Franc Ferdinand – dorëzoi një memorandum të brendshëm qeverisë së Mbretërisë Jugosllave, me titullin “Iseljavanje Arnauta” (Shpërngulja e shqiptarëve). Ky dokument përfaqëson një ndër manifestet më të qarta të spastrimit etnik institucional të formuluar ndonjëherë në Ballkan në shekullin XX.
Në këtë memorandum, Čubriloviq e paraqet popullsinë shqiptare si rrezik strategjik dhe pengesë për integrimin e Jugosllavisë, duke propozuar një politikë të qartë të zhdukjes së tyre përmes shpërnguljes masive. Ai i përshkruan shqiptarët si:
“Jo-evropianë, fanatikë islamikë, të pakulturë dhe një trup i huaj në organizmin kombëtar jugosllav.”
Qëllimi i këtij dokumenti ishte t’i ofronte qeverisë një plan praktik, i zbatuar me anë të aparatit shtetëror, për të ndryshuar strukturën etnike të Kosovës dhe viseve të tjera me shumicë shqiptare.
Mjetet e Propozuara për Dëbim
Memorandumi nuk e fsheh aspak natyrën e tij të dhunshme dhe raciste. Ai propozon një sërë masash të organizuara nga shteti për të ushtruar presion psikologjik, ekonomik dhe fizik, duke nxitur shpërnguljen në mënyrë “vullnetare” drejt Turqisë. Këto masa përfshinin:
- a) Presion ekonomik
Vendosja e tatimeve të rënda mbi pronat dhe bizneset shqiptare.
Mohimi i mundësive për punësim në sektorin publik.
Bllokimi i tregtisë dhe ndëshkimi i ekonomive rurale shqiptare.
- b) Konfiskimi dhe shpërndarja e tokës
Shpronësimi i shqiptarëve pa kompensim.
Kalimi i tokave të konfiskuara te kolonët serbë dhe malazezë.
Kufizimi i të drejtës për trashëgimi dhe blerje prone për shqiptarët.
- c) Mbyllja e shkollave dhe ndalimi i gjuhës
Mbyllja sistematike e shkollave shqipe.
Ndërprerja e botimeve dhe mësimit në gjuhën shqipe.
Nënshtrimi i arsimit ndaj propagandës serbe.
- d) Frikësimi dhe dhuna fizike
Djegia e fshatrave shqiptare përmes “aksioneve ndëshkuese”.
Rol aktiv i xhandarmërisë, paramilitarëve dhe çetnikëve në frikësim dhe torturë.
Arrestime arbitrare dhe ndëshkime kolektive ndaj popullsisë civile.
- e) Propagandë dhe dezinformim
Fushatë shtetërore për ta paraqitur shpërnguljen si shpëtim nga varfëria.
Mashtrime për strehim dhe punësim në Turqi.
Në dokument thuhet shprehimisht:
“Duhet të krijojmë një atmosferë të padurueshme, në mënyrë që ata të kërkojnë të largohen vetë.”
Kjo fjali përmbledh thelbësisht filozofinë e terrorit të heshtur shtetëror: të nxitet emigrimi pa ndërhyrje të drejtpërdrejtë, por përmes një klime të dhunshme, të pamëshirshme dhe të pasigurtë për shqiptarët.
Justifikimi ideologjik dhe racor
Čubriloviqi e justifikon politikën e tij me argumente të thellësisht raciste, kulturore dhe fetare, duke përjashtuar shqiptarët si pjesë të botës evropiane. Ai thotë:
“Asimilimi është i pamundur sepse ata kanë vetëdije kombëtare dhe fetare shumë të fortë.”
Kështu, në mungesë të një asimilimi të mundshëm, ai sugjeron eliminimin fizik dhe zhvendosjen e tyre si mënyrën e vetme për “stabilizimin kombëtar” të Jugosllavisë. Në një moment, ai shkon deri aty sa e quan shqiptarët:
“Material njerëzor i padobishëm për shtetin.”
Pasojat dhe ndikimi historik
Edhe pse ky memorandum nuk u zbatua në mënyrë të menjëhershme në vitin 1937 për shkak të rrethanave ndërkombëtare, ai shërbeu si bazë ideologjike për politikat e mëvonshme të spastrimit etnik në vitet ’40 dhe ’50, sidomos gjatë sundimit të Aleksandar Rankoviqit në Jugosllavinë socialiste.
Pas Luftës së Dytë Botërore, shumë nga këto ide u ringjallën në formën e:
Spastrimeve të heshtura në emër të “reformës administrative”;
Mbylljes së shkollave shqipe;
Nxitjes së emigrimit drejt Turqisë (nëpërmjet marrëveshjeve të fshehta);
Ndëshkimeve kolektive për “prirje nacionaliste shqiptare”.
Zbatimi i marrëveshjes jugosllavo-turke për shpërnguljen e shqiptarëve (1938)
Më 4 korrik 1938, në Beograd u nënshkrua një marrëveshje sekrete ndërmjet Mbretërisë Jugosllave dhe Republikës së Turqisë, që kishte për objektiv shpërnguljen sistematike të shqiptarëve të Kosovës, Maqedonisë dhe Sanxhakut drejt Anadollit. Marrëveshja parashikonte deportimin e 200,000 shqiptarëve përmes një procesi të zgjatur prej 6 vitesh, duke i maskuar si turq etnikë, për të shmangur rezistencën ndërkombëtare dhe vendore.
Sipas tekstit të marrëveshjes (sot e publikuar pjesërisht në arkivat turke), grupet e synuara për shpërngulje ishin:
Banorët shqiptarë të Kosovës, Luginës së Preshevës, Maqedonisë Perëndimore dhe Sanxhakut;
Personat e cilësuar nga shteti si “elementë të padëshirueshëm”, “islamikë fanatikë” dhe “nacionalistë shqiptarë”.
Kategoria “turqishfolës” u shpik politikisht për të përfshirë shqiptarët si pjesë e marrëveshjes.
Pengesat për zbatimin
Megjithëse dokumenti u nënshkrua dhe u përgatitën listat paraprake të personave për dëbim, marrëveshja nuk u ratifikua kurrë nga Parlamenti i Turqisë, për shkak të:
Reagimit ndërkombëtar, sidomos të Italisë dhe Britanisë që e panë këtë veprim si rrezik për balancat në Ballkan;
Shpërthimit të Luftës së Dytë Botërore, që e orientoi fokusin e shteteve drejt prioriteteve ushtarake;
Rezistencës së brendshme në disa qarqe politike turke, të shqetësuar për ndikimet ekonomike dhe etnike të një migracioni masiv.
Megjithatë, dështimi formal i marrëveshjes nuk e ndaloi shtetin jugosllav të vazhdonte përpjekjet për spastrimin etnik në mënyrë indirekte dhe të heshtur. Ideja e shpërnguljes mbeti pjesë e politikës së brendshme për dekada.
. Zbatimi praktik pas vitit 1953
Marrëveshja verbale Tito–Köprülü dhe rinisja e emigrimit
Në vitin 1953, pas vdekjes së Stalinit dhe ftohjes së marrëdhënieve jugosllavo-sovjetike, u krijua një aleancë e re strategjike midis Republikës Popullore Federative të Jugosllavisë dhe Turqisë, tashmë anëtare e NATO-s. Në këtë kontekst, udhëheqësi jugosllav Josip Broz Tito dhe ministri i jashtëm turk Fuad Köprülü arritën një marrëveshje verbale për të lehtësuar emigrimin e shqiptarëve në Turqi, pa dokument zyrtar dhe pa ratifikim parlamentar.
Kjo marrëveshje e heshtur i hapi rrugë një procesi të koordinuar institucionalisht, ku shqiptarët:
Regjistroheshin në regjistra civilë si “turq” për të përfituar nga e drejta e emigrimit;
Nënshkruanin deklarata “vullnetare” për largim, shpesh nën presion psikologjik ose premtime të rreme për jetë më të mirë në Anadoll;
Përballeshin me politika të përjashtimit social në rast se refuzonin të largoheshin.
Emigrimi masiv 1952–1966
Sipas të dhënave zyrtare nga Arkivi Shtetëror i Turqisë dhe të përllogaritur nga studiues si Sabrina Ramet dhe Shkëlzen Gashi, midis viteve 1952–1966, mbi 175,000 shqiptarë u shpërngulën nga Jugosllavia drejt Turqisë. Në disa vlerësime jozyrtare, shifra arrin deri në 250,000 emigrantë, përfshirë:
Rreth 100,000 shqiptarë nga Kosova;
Mbi 50,000 nga Maqedonia Perëndimore;
Disa dhjetëra mijëra nga Lugina e Preshevës dhe Sanxhaku.
Ky shpërngulim u krye në mënyrë të heshtur, por të koordinuar nga strukturat shtetërore, duke përfshirë:
- a) Presion ekonomik dhe institucional
Mungesë investimesh në zonat shqiptare;
Rritje të tatimeve dhe përjashtim nga ndihmat bujqësore;
Paaftësi për të siguruar punësim në sektorin shtetëror.
- b) Presion arsimor dhe kulturor
Mbyllje e shkollave në gjuhën shqipe në disa rajone;
Pamundësia për të vijuar arsimin e mesëm dhe të lartë në gjuhën amtare;
Kontroll mbi bibliotekat dhe ndalimi i botimeve shqiptare.
- c) Presion psikologjik dhe policor
Thirrje në polici për “informacione rreth aktivitetit kombëtarist”;
Regjistrim i detyruar si “turk” për të shmangur diskriminimin;
Propagandë për kushte të favorshme jetese në Turqi.
Pasojat demografike dhe kulturore
Ky shpërngulim masiv pati pasoja të rënda për strukturën demografike të shqiptarëve në Jugosllavi dhe për identitetin kombëtar të diasporës në Turqi:
Zbritja e përqindjes së shqiptarëve në Kosovë nga mbi 65 % në fillim të shek. XX në rreth 60 % deri më 1966;
Zbraztësimi i fshatrave të tëra në rrafshin e Dukagjinit, në Tetovë dhe Kumanovë;
Asimilim i shpejtë i shqiptarëve në Turqi, të regjistruar si turq, me ndalimin e përdorimit të shqipes në hapësira publike;
Zhdukja e brezit të mesëm intelektual në trevat shqiptare në Jugosllavi, që ishte ndër më të goditurit nga emigrimi i detyruar.
Analizë juridike dhe etike
Krime kundër njerëzimit
Analizë Juridike dhe Etike
Krime kundër njerëzimit
Sipas nenit 7 të Statutit të Romës (ICC, 1998), “deportimi ose transferimi i dhunshëm i popullsisë” konsiderohet krim kundër njerëzimit kur kryhet si pjesë e një sulmi të gjerë ose sistematik kundër një popullsie civile dhe me dijeni për natyrën e sulmit:
“Deportation or forcible transfer of population” nënkupton shpërngulje të detyruar përmes shtypjes, frikësimit apo masash administrative për të hequr njerëzit nga zona e banimit të tyre të zakonshëm
icc-cpi.int
ihl-databases.icrc.org
.
Një krim kundër njerëzimit i tillë mund të ndodhë edhe jashtë kontekstit të luftës (p.sh. në kohë paqeje), nëse shteti apo aktorë me pushtet përdorin forcë, presion ekonomik, apo metoda të tjera të dhunshme për të nxitur largimin e qytetarëve.
Ndryshimi me konceptin e gjenocidit
Megjithëse spastrimi etnik shpesh lidhet me gjenocidin, Konventa e Gjenevës për Parandalimin dhe Dënimin e Gjenocidit (1948) e përcakton gjenocidin si veprime me qëllim shkatërrimin e një grupi kombëtar, etnik apo fetar në pjesë apo tërësisht. Në rastin e dëbimit masiv të shqiptarëve:
Krimi kundër njerëzimit i transferimit të dhunshëm të popullsisë mbulon realitetin e shpërnguljes së detyruar.
Për kvalifikim si gjenocid, duhej provuar edhe qëllimi për shkatërrim të pjesës së konsideruar; politika e Jugosllavisë për të ndryshuar përbërjen etnike përmbushte përkufizimin e spastrimit etnik, por nuk kishte gjithmonë provën e synimit për zhdukjen fizike të plotë të grupit
.
Të drejtat ndërkombëtare të njeriut
Aktet e shpërnguljes së detyruar bien gjithashtu ndesh me:
Deklaratën Universale të të Drejtave të Njeriut (1948), neni 9: “Asnjë njeri nuk duhet të përjetohet arbitrarisht arrestimi, paraburgimi ose dëbimi.”
Paktin Ndërkombëtar për të Drejtat Civile dhe Politike (1966), neni 12: e drejta për lëvizje e lirë dhe të vendoset brenda kufijve të vendit.
Normat e humanitarizmit dhe IHL
Edhe në kohë paqeje, parimet bazë të së drejtës humanitare dhe konventat e Gjenevës refuzojnë çdo formë dhune ndaj civilëve dhe presion që rezulton në spastrim të banorëve. Gjithashtu, IHL-ja e zakonshme ndalon “çdo person të detyrojë civilët të largohen nga zonat e tyre”
.
Dimensioni etik
Nga këndvështrimi etik, politika e shpërnguljes së detyruar përbën shkelje të parimeve themelore:
Dinjiteti njerëzor – çdo person ka të drejtë të mbijetojë dhe të bashkëjetojë në vendin e lindjes.
Barazia dhe jo-diskriminimi – shpërngulja etnike është veprim diskriminues, që synon humbjen e të drejtave themelore për një grup të caktuar.
Ansamblimi i institucioneve – implikimi i burokracive, policisë dhe diplomacisë tregon se radikalizmi shtetëror përdori organet shtetërore për të shkelur etikën dhe ligjin.
: Plani i Vaso Čubriloviqit dhe veprimet e mëvonshme të Jugosllavisë, duke përdorur presion ekonomik, administrativ dhe dhunë të strukturuar, janë një shembull i qartë i veprimeve që i përkasin kategorisë së krimeve kundër njerëzimit dhe të dhunës etike, etike e juridikisht të papranueshme në komunitetin ndërkombëtar.
Projekti i paramenduar i shtet-formimit etnik
Plani i Vaso Čubriloviqit nuk ishte një vizion i rastësishëm i një individi, por pjesë e një strategjie të programuar nga institucionet e larta jugosllave për të krijuar një shtet të homogjenizuar etnikisht.
Ai demonstroi qartë se transformimi demografik, ndërhyrjet burokratike dhe përdorimi i forcës janë mjete të njëjta në shërbim të ndërtimit të doktrinës së “një kombi, një shteti”.
Duke përfshirë në këtë plan mjetet ekonomike, ligjore, arsimore, policore dhe diplomatike (marrëveshjet me Turqinë), dokumenti ilustron një model të gjithëpërfshirjesh në projektin e spastrimit etnik.
Marrëveshja e vitit 1938 dhe veprimet pasuese
Marrëveshja sekrete Jugosllavi–Turqi(1938), edhe pse formalisht e paplotësuar, mbajti në fuqi frymën e memorandumeve të Čubriloviqit:
Ajo vendosi një sistëm burokratik për shpërngulje masive, të maskuar si emigrim vullnetar.
Zbatimet pasuese (1953–1966) nën Tito dhe marrëveshjet verbale me Turqinë, u mblodhën në formë të “paketave hap pas hapi” që shtynin mijëra familje shqiptare drejt Anadollit.
Këto veprime provojnë se, edhe pas Luftës së Dytë Botërore, politikat e spastrimit etnik nuk u ndaluan, por ndryshuan vetëm mënyrën e zbatimit—nga një plan i hapur në një fushatë të heshtur.
Kuptimi historik dhe nevoja për një tribunale
Veprimet e Jugosllavisë ndaj shqiptarëve përbëjnë një kapitull të errët në historinë e Ballkanit, ku institucionalizimi i diskriminimit kaloi në planifikim të spastrimit etnik:
Dokumentimi: Çdo hap i marrë – nga memorandumet, kolonizimet, deri te marrëveshjet – është i gjurmueshëm në arkiva, fletëpalosje zyrtare dhe dëshmi gojore.
Drejtësia historike: Për të parë drejt pasqyrës së së kaluarës, është e nevojshme krijimi i një tribunali historik, i cili jo vetëm të vendosë për fajësinë e aktorëve, por edhe të vlerësojë dëmet materiale e kulturore të shkaktuara.
Përgjegjshmëria tranzicionale: Shtetet pasuese duhet të pranojnë rolin e tyre dhe të ndërmarrin masa për kompensim, kujtesë publike dhe edukim gjithëpërfshirës në shkolla, muzetë dhe mediat e vendit.
Parandalimi i spastrimit etnik kërkon mekanizma ndërkombëtarë më efikasë për mbikëqyrje demografike dhe dënim të hershëm të marketingut nacionalsocialist.
Edukim gjithëpërfshirës mbi pasojat e nacionalizmit ekstrem, për të kultivuar në brezat e rinj një kuptim të përgjegjësisë civile.
Bashkëpunimi rajonal mes popujve të Ballkanit nëpërmjet platformave të dialogut historik dhe kulturor, për të shëruar plagët kolektive dhe për të ndërtuar besim reciprok.
olitikat e Drejtësisë Kalimtare
Komisione Hetimore Kombëtare
– Formimi i një komisioni zyrtar për mbledhjen dhe verifikimin e dokumenteve mbi kolonizimet dhe shpërnguljet e detyruara.
– Ftesa për dëshmi të personave të mbijetuar dhe të familjarëve të tyre.
Tribunal Historik Rajonal
– Në bashkëpunim me aktorët ndërkombëtarë (Këshillin e Evropës, OKB-në), krijimi i një tribunali për vlerësimin e krimeve kundër njerëzimit dhe spastrimit etnik në Ballkan.
– Nxjerrja e një opinioni ligjor që të shërbejë si bazë për kërkesa kompensimi.
Shpërblimi dhe Kompensimi
– Hartimi i një fondi shtetëror për kompensimin e pronarëve shqiptarë të shitjeve dhe konfiskimeve të patundshmeve.
– Ofrimi i stimujve fiskalë për komunitetet që rikthejnë trashëgiminë e tyre kulturore dhe historike.
Edukimi dhe Kujtesa Publike
Programet shkollore
– Përfshirja e modules mbi spastrimin etnik të shqiptarëve në tekstet historike të shkollave të mesme dhe të larta.
– Organizimi i seminareve dhe leksioneve në bashkëpunim me universitetet shqiptare dhe serbe.
Museume dhe Qendra Përkujtimore
– Themimi i muzeut të kujtesës në Prishtinë të dedikuar dokumentacionit dhe dëshmive të spastrimit etnik.
– Ekspozita itinerante në qytetet kryesore të Ballkanit për të përçuar mesazhin ndërgjegjësues.
Përkthime dhe Publikime Akademike
– Botimi i dokumenteve origjinale (Çubriloviq, marrëveshjet) në gjuhë të ndryshme me komente kritike.
– Financierimi i kërkimeve krahasuese me raste të tjera evropiane të kolonizimit demografik.
Kërkime Akademike të Ardhshme
Studime Krahasuese
– Analiza e politikave të spastrimit etnik në Ballkan në krahasim me ato në Greqi (këmbimi i popullsisë me Turqinë, 1923) dhe në Çekosllovaki (transfere pas Luftës II).
– Studiuesit të trajtojnë faktorët gjeopolitikë që përcaktuan valët e emigrimit masiv.
Metodologji Interdisiplinare
– Përdorimi i metodave gjeohapësinore (GIS) për vizualizimin e lëvizjeve demografike.
– Hulumtime sociologjike mbi dëmet psikologjike të shpërnguljeve të detyruara tek brezat e dytë dhe të tretë.
Rrjete Bashkëpunimi Ndërkombëtar
– Krijimi i një platforme online për shkëmbimin e arkivave dhe të burimeve primare ndërmjet universiteteve të Ballkanit dhe atyre evropiane.
– Konferenca vjetore ndërdisiplinore për diskutimin e rezultateve dhe politikave.
Kjo seri rekomandimesh synon të adresojë jo vetëm përgjegjësinë situatike historike, por edhe të ofrojë hapat praktike për të garantuar drejtësi, njohje të së kaluarës dhe parandalim të tragjedive të ngjashme në të ardhmen.
Studimi “Spastrimi Etnik i Shqiptarëve në Jugosllavi” ka identifikuar një sërë instrumentesh shtetërore—nga Memorandumi i Vaso Čubriloviqit (1937) e Marrëveshja Jugosllavi–Turqi (1938), te politika institucionale të viteve ’50–’60—që synonin ndryshimin e përbërjes demografike përmes shpërnguljes së detyruar. Për t’u përballur me trashëgiminë e errët të këtyre veprimeve dhe për të garantuar drejtësinë si dhe parandalimin e tragjedive të ngjashme në të ardhmen, propozojmë një paketë të integruar masash tranzicionale:
Komisione Hetimore Kombëtare
Krijimi i një komisioni zyrtar, të përbërë nga historianë, juristë dhe përfaqësues të komuniteteve të prekura, për mbledhjen, analizën dhe dokumentimin e evidencës mbi kolonizimet dhe shpërnguljet e detyruara.
Sigurimi i dëshmive gojore dhe arkivore, për të ndërtuar një pasqyrë të plotë të asaj që ka ndodhur, duke përfshirë intervistat me të mbijetuarit dhe familjarët.
Tribunal Historik Rajonal
Në bashkëpunim me institucionet ndërkombëtare (Këshillin e Evropës, OKB), themelimi i një trupi gjyqësor-historik që vlerëson politikat e spastrimit, shkeljet e të drejtave të njeriut dhe krimet kundër njerëzimit.
Përgatitja e një opinioni ligjor për përdorim në proceset e ardhshme të kërkesave për kompensim dhe në dokumentet zyrtare shtetërore.
Shpërblimi dhe Kompensimi
Hartimi i një fundi shtetëror të kompensimit, që siguron dëmshpërblim financiar ose pronësor për ata shqiptarë të dëmtuar nga konfiskimet dhe kolonizimet e shekullit XX.
Ofrimi i stimujve fiskalë dhe grantëve për komunitetet që vegjëlojnë dhe restauruan pronat e tyre kulturore—për shembull, restaurimin e xhamive, shkollave dhe shtëpive tradicionale.
Edukimi dhe Kujtesa Publike
Integrimi i moduleve mbi spastrimin etnik të shqiptarëve në tekstet shkollore të arsimit të mesëm dhe të lartë, për t’i dhënë brezave të rinj njohuri të pakursyera mbi pasojat e nacionalizmit ekstrem.
Themimi i një muzeu të kujtesës në Prishtinë, i dedikuar dokumenteve, fotografive dhe dëshmive, si dhe organizimi i ekspozitave itinerante në vendet kyçe të Ballkanit.
Financimi i botimit të dokumenteve bazë (Çubriloviq, marrëveshjet), në gjuhë të ndryshme, me komente kritike dhe bibliografi të plotë.
Kërkime Akademike dhe Bashkëpunim Ndërkombëtar
Inkurajimi i studimeve krahasuese me raste të tjera evropiane të kolonizimit demografik (p.sh. Këmbimi i Popullsive Greqi–Turqi, 1923; transferet pas Luftës së Dytë në Çekosllovaki).
Përdorimi i metodave gjeohapësinore (GIS) dhe kërkime sociologjike për të analizuar ndikimet afatgjata psikologjike dhe kulturore tek komunitetet e shpërngulura.
Krijimi i një platforme rajonale digjitale për shkëmbimin e arkivave, dokumenteve dhe për një konferencë të përvitshme bashkëpunimi ndërdisiplinor.
Pra vetëm një qasje gjithëpërfshirëse—që përfshin hetim, gjyq, dëmshpërblim, edukim dhe hulumtim—mund të sigurojë që krimet e së kaluarës të njihen plotësisht, të përgjigjen me drejtësi dhe të shërbejnë si mësim për të mos përsëritur kurrë më spastrime etnike në Ballkan. Kjo nuk është vetëm nevojë morale, por një detyrim ndërkombëtar dhe historik për të ndërtuar një të ardhme të qëndrueshme dhe paqësore në rajon.
