Çarmatimi i Forcave të Armatosura Shqiptare pas viteve ’90: Shkaqet, pasojat dhe perspektiva e një ushtrie moderne kombëtare”
Në kohën kur 70% e Ushtrisë Serbe ndodhet në kufi me Kosovën
Shqipërisë I duhet një Buxhet për mbrojtjen rreth 12% e PBB-
Studim shkencor nga Flamur Buçpapaj
Shkaqet politike
Pas rënies së regjimit komunist, Shqipëria përjetoi një transformim të thellë politik. Kalimi nga një sistem diktatorial në një sistem demokratik shoqërohej me prishjen e strukturave të vjetra, përfshirë ushtrinë, e cila konsiderohej si një instrument i represionit ideologjik të Partisë së Punës. Klasa e re politike, e dalë nga zgjedhjet pluraliste të vitit 1992, e shihte ushtrinë me mosbesim dhe si një strukturë të rrezikshme për stabilitetin demokratik, për shkak të lidhjeve të saj me ish-regjimin.
Për më tepër, mungesa e një strategjie të qartë kombëtare për mbrojtjen dhe paqëndrueshmëria politike e periudhës së tranzicionit bënë që sektori i mbrojtjes të neglizhohej, duke u lënë pas dore nga politikat shtetërore. Kriza e vitit 1997, e shkaktuar nga kolapsi i skemave piramidale dhe rrëzimi i institucioneve, shërbeu si kulm i këtij procesi. Popullata e armatosi veten nga depot ushtarake, duke shkatërruar plotësisht zinxhirin e komandimit dhe besueshmërinë e ushtrisë.
Shkaqet sociale
Rënia e regjimit komunist solli një krizë të thellë ekonomike dhe sociale. Papunësia, varfëria dhe emigrimi masiv ndikuan drejtpërdrejt në dobësimin e institucioneve shtetërore, përfshirë ushtrinë. Në mungesë të kushteve ekonomike për mirëmbajtjen e një ushtrie të madhe, shumë reparte u mbyllën dhe personeli u shkurtua në mënyrë drastike.
Po ashtu, shkëputja e lidhjes së qytetarit me ushtrinë si institucion i përbashkët kombëtar ndikoi në humbjen e autoritetit shoqëror të saj. Nga një ushtri e përbërë nga rekrutë të detyruar dhe me një mision propagandistik, ajo nuk arriti të ripërcaktojë një identitet të ri në një shoqëri demokratike.
Shkaqet ndërkombëtare
Pas viteve ’90, Shqipëria u orientua drejt integrimit në strukturat euroatlantike, me një fokus të veçantë në anëtarësimin në NATO. Partnerët ndërkombëtarë, sidomos SHBA dhe vendet e BE-së, i ofruan Shqipërisë asistencë për profesionalizimin e ushtrisë, e cila përfshinte shkurtimin e numrit të trupave, mbylljen e reparteve, eliminimin e armatimeve të vjetra sovjetike dhe adaptimin e strukturave sipas standardeve të NATO-s. Ndikimi i çarmatimit në kapacitetin mbrojtës dhe pozicionin gjeopolitik të Shqipërisë
Humbja e kapaciteteve të brendshme mbrojtëse
Çarmatimi pas vitit 1997 dhe reduktimi i madh i personelit, pajisjeve dhe infrastrukturës ushtarake e lanë Shqipërinë pa kapacitet real për të mbrojtur veten në rast të një konflikti të armatosur tradicional. Shumë reparte u shkatërruan ose u lanë në degradim, depot e armëve u boshatisën ose u zhdukën, ndërsa infrastruktura logjistike mbeti e papërshtatshme për një përgjigje të shpejtë.
Shqipëria mbeti e varur nga partnerët ndërkombëtarë për çdo reagim strategjik të madh, duke mospasur më kapacitete kombëtare për mobilizim, furnizim apo ndërhyrje në raste emergjente. Ky realitet krijoi një boshllëk të madh në doktrinën kombëtare të mbrojtjes.
Pozicionimi gjeopolitik dhe imazhi strategjik
Pozita gjeostrategjike e Shqipërisë në brigjet e Adriatikut, dhe afërsia me zonat e tensionuara si Kosova, Mali i Zi dhe Maqedonia e Veriut, i jep vendit një rëndësi të veçantë në rajon. Megjithatë, mungesa e kapaciteteve ushtarake dhe pamundësia për të ushtruar ndikim real ushtarak në terren, e ka zvogëluar rolin e Shqipërisë si faktor stabiliteti dhe si mbështetës i aleatëve rajonalë.
Në një kohë kur Serbia mban 70% të ushtrisë së saj në kufi me Kosovën, dhe ndihmohet nga Rusia në modernizimin e saj, Shqipëria nuk ka një mekanizëm të brendshëm të shpejtë për të vepruar në raste të një kërcënimi real ndaj interesave kombëtare. Kjo e vendos vendin në një pozitë më të dobët në raport me fqinjët dhe në vështirësi për të ruajtur balancat e brendshme dhe rajonale të sigurisë.
Pasojat afatgjata të çarmatimit të Forcave të Armatosura Shqiptare
Pasoja strategjike
Çarmatimi i shpejtë dhe jo i planifikuar i ushtrisë shqiptare ka krijuar një boshllëk të dukshëm strategjik. Ndërsa Shqipëria ka përfituar nga integrimi në NATO (2009), mbështetja ndaj mbrojtjes kombëtare është zhvendosur ekskluzivisht te aleanca, duke krijuar varësi të thellë nga ndërhyrja e jashtme në rast të një kërcënimi ushtarak.
Kjo gjendje ka prodhuar disa pasoja:
Mungesë gatishmërie për të përballuar kriza të brendshme të sigurisë. Ushtria ka pasur rol të kufizuar në përballimin e situatave si tërmeti i vitit 2019 apo pandemia COVID-19.
Dobësi në mbrojtjen e hapësirës ajrore dhe detare. Shqipëria ka kapacitete minimale për mbrojtjen e sovranitetit ajror dhe të Zonës Ekskluzive Ekonomike në detin Adriatik dhe Jon.
Humbje e ndikimit në politikat e sigurisë rajonale. Shqipëria nuk ka më aftësi për të ushtruar presion strategjik përmes forcës ose pranisë ushtarake, as në Kosovë, as në rajonet e tjera me shqiptarë etnikë.
Pasoja sociale dhe institucionale
Erozioni i autoritetit të ushtrisë në jetën publike. Nga një institucion qendror në periudhën komuniste, ushtria është kthyer në një strukturë periferike, me një perceptim publik të dobët për rolin e saj.
Dëmtimi i infrastrukturës ushtarake dhe humbja e traditës. Mbyllja e akademive ushtarake, shkatërrimi i bazave dhe mungesa e investimit në edukimin ushtarak ka krijuar një zbrazëti në formimin profesional të kuadrove.
Pasoja ekonomike
Papunësia në zonat e varura nga strukturat ushtarake. Mbyllja e bazave dhe reparteve ushtarake, sidomos në zona periferike, ka ndikuar në rritjen e papunësisë dhe emigrimit.
Shkatërrimi i pasurisë ushtarake. Armë, pajisje, objekte, automjete, sisteme mbrojtjeje – një pasuri e madhe materiale u humb ose u shkatërrua pa asnjë strategji të rivlerësimit apo rikthimit në funksion civil.
Analizë krahasuese me vendet e rajonit
Serbia
Serbia, ndryshe nga Shqipëria, e ka ruajtur dhe modernizuar vazhdimisht ushtrinë e saj. Pas shpërbërjes së Jugosllavisë, ajo përjetoi periudha të vështira, por kurrë nuk e çarmatoi plotësisht ushtrinë. Përkundrazi, ajo ka investuar në:
Modernizimin e teknikës ushtarake (marrëveshje me Rusinë dhe Kinën).
Rritjen e numrit të stërvitjeve ushtarake dhe manovrave në afërsi të Kosovës.
Përforcimin e komponentëve ajrorë dhe të inteligjencës ushtarake.
Sot, Serbia konsiderohet një aktor i rëndësishëm ushtarak në Ballkan, me një doktrinë të qartë kombëtare që përfshin ruajtjen e interesave në Kosovë dhe në rajonet me serbë etnikë.
Kroacia
Kroacia e ndërtoi ushtrinë e saj gjatë luftës për pavarësi dhe më pas zhvilloi një sistem të qëndrueshëm modernizimi, me theks të veçantë në:
Mbrojtjen e integruar ajrore dhe detare.
Ndërveprueshmërinë me NATO-n (anëtarësim në 2009).
Ushtrinë profesionale dhe struktura rezervë të trajnuara mirë.
Kroacia ka ruajtur një ushtri kompakte dhe efektive, duke balancuar reformat e integrimit me ruajtjen e kapaciteteve kombëtare.
Maqedonia e Veriut
Edhe pse e vogël në territor dhe popullsi, Maqedonia e Veriut ka ruajtur një ushtri simbolike me kapacitete të ruajtura, duke investuar në:
Stërvitje me NATO.
Mbështetje për forcat paqeruajtëse.
Rezervistë dhe trupa të gatshme për ndërhyrje të brendshme.
Ajo është kujdesur të mos shkatërrojë infrastrukturën bazë, dhe ka ruajtur një kulturë ushtarake kombëtare, ndryshe nga Shqipëria.
Si ndikon përqendrimi i ushtrisë serbe në kufirin me Kosovën në analizën e riskut për sigurinë kombëtare shqiptare?
Skenari gjeostrategjik
Përqendrimi i rregullt i 70% të trupave serbe pranë kufirit me Kosovën (veçanërisht në rajonet e Rashkës, Bujanocit dhe Preshevës) nuk përbën vetëm një kërcënim ndaj integritetit të Kosovës, por ka pasoja të drejtpërdrejta edhe për sigurinë kombëtare të Shqipërisë, për këto arsye:
Doktrina e “botës serbe” përfshin pretendime historiko-kulturore dhe ndikim politik mbi territore jashtë Serbisë, përfshirë Kosovën dhe shqiptarët e Maqedonisë së Veriut.
Çdo konflikt i hapur në Kosovë do të kërkonte një reagim të menjëhershëm diplomatik, politik dhe mbrojtës nga Shqipëria, e cila ka detyrime morale dhe kombëtare ndaj shqiptarëve atje.
Stabiliteti i kufirit lindor është i lidhur me faktorin shqiptar në tërësi (Kosovë, Preshevë, Maqedoni e Veriut), dhe për këtë arsye Shqipëria është e ekspozuar ndaj efekteve zinxhir të destabilizimit rajonal.
Rreziku për Shqipërinë
Shqipëria nuk ka prani ushtarake në kufirin me Kosovën, përveç patrullimeve të natyrës simbolike dhe bashkëpunimit me KFOR-in.
Në rast të një konflikti të armatosur, Shqipëria nuk ka kapacitete të vetat të ndërhyrjes emergjente për të mbrojtur interesat e saj kombëtare.
Rrjeti logjistik, inteligjenca ushtarake dhe sistemi i komandimit janë të kufizuara për të përballuar një krizë serioze.
Përfundim i analizës së riskut
Përqendrimi i ushtrisë serbe në kufirin me Kosovën rrit nivelin e riskut për Shqipërinë, sidomos për:
Sigurinë kufitare lindore.
Mundësinë e përfshirjes në konflikt rajonal.
Detyrimet politike dhe morale ndaj Kosovës.
Kjo e bën domosdoshmëri strategjike rindërtimin e një force ushtarake të aftë për reaksion të shpejtë, mbrojtje territoriale, dhe mbështetje të aleatëve në rast krize.
. A është e mundur ndërtimi i një ushtrie moderne shqiptare që të përmbushë nevojat e mbrojtjes kombëtare dhe detyrimet ndërkombëtare?
Po, por me kushtin që ndjekin një strategji të qartë dhe realiste.
Kapacitetet ekzistuese
Shqipëria ka një strukturë të vogël të ushtrisë profesionale (rreth 6,000 trupa aktive), e organizuar në përputhje me standardet e NATO-s.
Ajo ka ndërveprueshmëri të mirë me forcat aleate, por mungesë të kapaciteteve të veta autonome për mbrojtje territoriale, mbrojtje ajrore, dhe reagim emergjent.
Asetet pozitive për ndërtim
Anëtarësia në NATO mundëson mbështetje teknike dhe strategjike.
Pozicioni gjeografik strategjik (deti Adriatik dhe kufiri me Kosovën) e bën Shqipërinë faktor të rëndësishëm në arkitekturën e sigurisë në Ballkan.
Shqipëria ka potencial njerëzor të mirë në aspektin e kuadrove të rinj, por kërkon riformim të sistemit arsimor ushtarak.
Çfarë kërkohet për një ushtri moderne shqiptare?
Rimodelimi i konceptit të mbrojtjes kombëtare, për të përfshirë:
Mbrojtjen territoriale.
Reagimin ndaj konflikteve hibride dhe kibernetike.
Rolin në mbështetjen e sigurisë rajonale dhe stabilitetit.
Rritja e buxhetit për mbrojtjen në nivelin minimal prej 2% të PBB-së (aktualisht rreth 1.5%).
Rikthimi i trajnimeve të rezervistëve dhe mbrojtjes civile, për të forcuar mbështetjen kombëtare ndaj çdo krize.
Modernizimi teknologjik i pajisjeve, përfshirë mbrojtjen ajrore, dronët, komunikimin satelitor dhe zbulimin.
Rikthimi i arsimit ushtarak kombëtar me cilësi të lartë, në bashkëpunim me vendet aleate.
Çarmatimi i Forcave të Armatosura Shqiptare pas viteve ’90 përfaqëson një ndër proceset më të ndërlikuar
a dhe me pasoja afatgjata për sigurinë kombëtare të Shqipërisë. I nxitur fillimisht nga faktorë politikë, ekonomikë dhe ndërkombëtarë – përfshirë rënien e regjimit komunist, kërkesat për anëtarësim në strukturat euroatlantike, dhe krizën e thellë të vitit 1997 – ky çarmatim rezultoi në dobësimin sistematik të kapaciteteve mbrojtëse të vendit.
Mungesa e një force rezerviste dhe e një strategjie të qartë të mbrojtjes territoriale e ka bërë Shqipërinë më të varur nga partnerët ndërkombëtarë në kohë krize. Kjo gjendje krijon një hendek të rrezikshëm në raport me zhvillimet gjeopolitike në rajon, sidomos përballë përqendrimit të ushtrisë serbe në kufirin me Kosovën, një zonë e cila mbetet potencialisht e destabilizueshme.
Në këtë kontekst, Shqipëria jo vetëm që rrezikon të humbasë aftësinë për të mbrojtur interesat e saj jetike në rast emergjencash, por gjithashtu edhe të dëmtojë besueshmërinë e saj si një faktor stabiliteti në Ballkanin Perëndimor dhe në strukturat euroatlantike ku është pjesë.
Mungesa e kapaciteteve të ndërhyrjes emergjente dhe implikimet për sigurinë kombëtare të Shqipërisë
Premisat strategjike dhe sfidat ekzistuese
Pas vitit 1990, Forcat e Armatosura Shqiptare (FASH) kaluan nga një strukturë e madhe, ideologjikisht e ndërtuar dhe e pajisur për luftë klasike, në një forcë të vogël, të profesionalizuar, e cila funksionon brenda kornizës së NATO-s dhe kontributeve ndërkombëtare. Megjithatë, ky tranzicion nuk është shoqëruar me një zhvillim të qëndrueshëm të kapaciteteve autonome për mbrojtjen kombëtare.
Aktualisht, Shqipëria përballet me mungesë të theksuar të kapaciteteve për ndërhyrje të menjëhershme në raste emergjente ushtarake, qoftë për mbrojtje territoriale, qoftë për angazhim të drejtpërdrejtë në mbrojtjen e interesave kombëtare përtej kufijve, si në rastin e Kosovës.
Faktorët kyç që kufizojnë ndërhyrjen emergjente
- Struktura e reduktuar dhe e centralizuar e FASH-it
Shqipëria nuk ka një forcë rezerviste aktive ose të trajnuar periodikisht për mobilizim në kohë krize.
Shumë reparte janë të shpërbëra, depot janë bosh, dhe infrastruktura logjistike është e kufizuar për furnizim të shpejtë dhe zhvendosje trupash në terren.
- Pajisjet dhe armatimi jo të përshtatshëm për skenarë lufte moderne
Pjesa më e madhe e teknologjisë ushtarake është ose jashtë përdorimit, ose e vjetruar.
Shqipëria nuk ka asnjë mjet të pavarur të mbrojtjes ajrore, artilerie të rëndë moderne apo mjete të blinduara në numër të mjaftueshëm për të përballuar skenarë të agresionit.
. Doktrina ushtarake e orientuar drejt NATO-s, jo ndaj mbrojtjes vetjake
FASH është konceptuar për të kontribuar në operacione paqeruajtëse ndërkombëtare, jo për të përballuar vetë një sulm të mundshëm në territorin shqiptar.
Shqipëria nuk ka aftësi të vetat të reagimit në orët e para të një konflikti, periudhë në të cilën bëhet diferenca midis mbrojtjes efektive dhe disfatës së menjëhershme.
Impakti i kësaj mungese në sigurinë kombëtare dhe rajonale
- Kërcënim për sovranitetin territorial
Mungesa e një force të gatshme për mbrojtje tokësore dhe ajrore e bën territorin shqiptar të ekspozuar ndaj çdo forme presioni ose agresioni.
Në rast të ndërhyrjes ushtarake në Kosovë nga aktorë të jashtëm (p.sh., përqendrimi i ushtrisë serbe në kufi), Shqipëria nuk ka mundësi të ofrojë ndihmë ushtarake aktive në kohë reale, përkundër interesit të saj kombëtar dhe lidhjeve etnike-historike me Kosovën.
- Varësia totale nga NATO – një aleancë me reagim të kushtëzuar
Aktivizimi i nenit 5 të NATO-s është një proces politik dhe jo automatik, i cili nuk garanton ndërhyrje të menjëhershme. Në situata ku nuk ka një konsensus ndërkombëtar për nivelin e kërcënimit, Shqipëria mund të gjendet vetëm për disa ditë kritike.
Kjo i jep kundërshtarëve potencialë një avantazh strategjik, sepse ata mund të testojnë vijat e kuqe pa një përgjigje të drejtpërdrejtë shqiptare.
- Dobësim i rolit gjeopolitik të Shqipërisë
Një shtet që nuk ka kapacitet real ushtarak nuk mund të luajë rol efektiv në marrëdhëniet rajonale të sigurisë.
Shqipëria perceptohet më tepër si një “vend transit” apo “territor aleat”, sesa si një aktor ushtarak autonom dhe partner i besueshëm për stabilitetin e Ballkanit.
. Rruga drejt ndërtimit të një ushtrie moderne dhe efektive
- Ristrukturimi i doktrinës ushtarake kombëtare
Duhet të rikthehet komponenti i mbrojtjes territoriale në strategjinë e sigurisë kombëtare.
Krijimi i një Forcë Rezerviste Kombëtare, me trajnim periodik dhe plan mobilizimi të detajuar.
- Investime në kapacitete kritike (Command & Control, inteligjencë, logjistikë)
Të zhvillohet një sistem komandimi dhe komunikimi i pavarur, jo vetëm i lidhur me NATO-n.
Pajisje me mjete lëvizëse, armë të mbrojtjes ajrore dhe dronë vëzhgimi.
- Partneritete të reja rajonale dhe bashkëpunim me Kosovën
Të nënshkruhet dhe operohet një pakt mbrojtjeje ushtarake Shqipëri-Kosovë, që mundëson stërvitje të përbashkëta, ndarjen e inteligjencës dhe mbështetje në rast ndërhyrjeje të shpejtë.
Rikthimi i komponentit të mbrojtjes territoriale dhe nevoja për një Forcë Rezerviste Kombëtare
. Rëndësia e mbrojtjes territoriale në kushtet gjeopolitike të sotme
Strategjitë moderne të sigurisë kombëtare nuk mbështeten më vetëm në praninë e aleancave ndërkombëtare, por edhe në kapacitetet reale të secilit shtet për të mbrojtur territorin e vet në mënyrë të pavarur, të paktën në fazat fillestare të një kërcënimi. Për një vend si Shqipëria, e cila ndodhet në një zonë të ndjeshme gjeopolitike, me kufij që përkojnë me shtete me struktura ushtarake shumë më të mëdha (si Serbia), rikthimi i komponentit të mbrojtjes territoriale është një domosdoshmëri, jo një zgjedhje taktike.
Ky komponent do të shërbente si linja e parë e mbrojtjes në rast të një agresioni të papritur.
Ai mundëson mobilizim të shpejtë të kapaciteteve lokale në çdo rajon të vendit, duke zbutur varësinë nga qendrat e komandimit të centralizuara dhe duke ruajtur integritetin e territorit në kushte të krizës.
. Forca Rezerviste Kombëtare – Një domosdoshmëri për ndërhyrje emergjente dhe kapacitete mbrojtëse reale
Forca e Armatosur e Shqipërisë aktualisht operon me një trupë profesionale të reduktuar në numër, e përqendruar në misione ndërkombëtare dhe detyra simbolike brenda vendit. Kjo strukturë nuk mjafton për të përballuar një skenar real lufte, ku do të nevojiteshin:
Reagim i menjëhershëm në të gjitha drejtimet e kufirit.
Sigurimi i infrastrukturës kritike kombëtare.
Mbështetje logjistike dhe ndihmë për popullsinë civile.
Zgjidhja: Krijimi i një Force Rezerviste Kombëtare
Kjo forcë do të përbëhej nga qytetarë me përgatitje ushtarake të përditësuar periodikisht, të ndarë në zona territoriale dhe të strukturuar në bazë të një plani mobilizimi të detajuar. Funksionet e saj do të ishin:
Aktivizim në rast të rrezikut të drejtpërdrejtë për sigurinë kombëtare.
Ndihmë në situata të emergjencave natyrore apo terrorizmit.
Stërvitje të përbashkëta me forcat e rregullta dhe koordinim me NATO-n.
Pjesëmarrje në skenarë të mbrojtjes së kufirit, sidomos në zonat kufitare me interes strategjik.
. Modele të suksesshme që mund të shërbejnë si shembull
Zvicra: ka një forcë rezerviste aktive me sistem të detyrueshëm shërbimi ushtarak fillestar dhe trajnime të vazhdueshme.
Finlanda dhe Suedia: kanë forca rezerviste të ristrukturuara pas agresionit rus në Ukrainë, duke ngritur kapacitete për mobilizim në pak orë.
Estonia, Letonia: kanë rritur ndjeshëm rolin e forcave territoriale dhe vullnetare në doktrinën e tyre ushtarake.
Këto vende nuk janë agresore, por kanë ndërtuar ushtri funksionale mbrojtëse, që garanton siguri dhe stabilitet rajonal.
. Përfitimet strategjike për Shqipërinë
Reduktim i varësisë nga ndihma e huaj në orët kritike të një konflikti.
Rritje e kapacitetit të përgjigjes kombëtare dhe besueshmëri më e madhe në rajon si aktor i përgjegjshëm për sigurinë.
Ndërgjegjësim qytetar për rolin e mbrojtjes kombëtare, që rrit edhe ndjenjën e solidaritetit dhe shtetformimit.
Analiza e faktorëve që çuan në çarmatimin e Forcave të Armatosura Shqiptare pas viteve ’90
. Rënia e regjimit komunist dhe transformimi politik
Kalimi nga diktatura në sistem demokratik solli një kolaps të menjëhershëm institucional dhe ekonomik.
Ushtria, si një strukturë e politizuar dhe e lidhur ngushtë me Partinë e Punës, humbi legjitimitetin publik dhe funksionin e saj në arkitekturën e re të shtetit.
Politika e re u orientua drejt civilizimit të institucioneve, shpesh në kurriz të strukturave ushtarake, të cilat u panë si relike të së kaluarës.
. Kriza ekonomike dhe kolapsi i buxhetit të mbrojtjes
Shqipëria u përball me një krizë të thellë ekonomike, e cila detyroi qeveritë pasuese të shkurtuan drastikisht shpenzimet për mbrojtjen.
Mungesa e investimeve në pajisje, infrastrukturë dhe trajnime çoi në një rrënim të plotë të kapaciteteve luftarake.
. Ngjarjet e vitit 1997 dhe shkatërrimi i arsenaleve ushtarake
Rebelimi civil dhe rënia e rendit publik në vitin 1997 përfundoi me plackitjen masive të depove ushtarake dhe shpërbërjen faktike të strukturës ushtarake.
Më shumë se 650 mijë armë zjarri dolën në qarkullim civil, ndërsa shumica e objekteve ushtarake u shkatërruan ose u braktisën.
Kjo ngjarje dëmtroi rëndë imazhin dhe besimin në ushtri, duke sjellë një fazë të gjatë paqartësie mbi rolin e saj në shtet.
. Presionet ndërkombëtare dhe orientimi i njëanshëm drejt NATO-s
Shqipëria u orientua drejt anëtarësimit në NATO dhe reformimit të ushtrisë sipas standardeve perëndimore.
Kjo solli heqjen dorë nga struktura e mbrojtjes territoriale dhe zvogëlimin e efektivëve, duke u përqendruar vetëm në trupa të vogla profesioniste për misione ndërkombëtare.
Çarmatimi i pajisjeve të vjetra sovjetike u pa si pjesë e këtyre reformave, por pa u zëvendësuar me kapacitete moderne efektive.
- Vlerësimi i pasojave afatgjata për sigurinë kombëtare dhe kapacitetet mbrojtëse të shtetit
- Humbja e kapacitetit të mbrojtjes së pavarur
Sot Shqipëria nuk zotëron një ushtri me kapacitet të plotë për të mbrojtur territorin e saj në rast të një konflikti të armatosur.
Varet tërësisht nga ndërhyrja e NATO-s dhe ndihma e aleatëve, çka kufizon autonominë strategjike të shtetit.
Mungesa e një strukture rezerviste apo mobilizuese
Pas çarmatimit dhe reformimit, Shqipëria nuk ka një sistem rezervist funksional, as një plan mobilizimi për emergjenca ushtarake.
Kjo krijon boshllëk në rast të kërcënimeve të papritura, sidomos në zona kufitare të ndjeshme si veriu dhe lindja e vendit.
. Dobësimi i kapaciteteve prodhuese dhe logjistike
FASH nuk ka më kapacitet për prodhim armësh, municionesh apo furnizime logjistike në shkallë kombëtare, çka e bën të pamundur zgjatjen e një rezistence të pavarur.
Infrastrukturat ushtarake (aeroporte, baza ushtarake, magazina) janë pakësuar ose privatizuar pa alternativa të reja.
Rrezik i ulët perceptues, por realisht i lartë
Mungesa e një konflikti të drejtpërdrejtë ka krijuar iluzionin e një paqeje të përhershme, ndërkohë që zhvillimet rajonale si përqendrimi i ushtrisë serbe në kufi me Kosovën e bëjnë skenarin e tensioneve të reja më të mundshëm.
Çarmatimi i tejskajshëm e ka ulur gatishmërinë e shtetit për t’u përballur me sfida reale të sigurisë.
Konteksti i tranzicionit politik dhe dekompozimi institucional
Pas vitit 1990, me përmbysjen e regjimit komunist, Shqipëria hyri në një fazë transformimi të thellë politik dhe institucional. Ushtria, si një nga institucionet më të politizuara të periudhës komuniste, u pa jo si një element i mbrojtjes kombëtare, por si pjesë e aparatit represiv të diktaturës.
Kjo solli një delegjitimim të rolit të saj në shoqërinë demokratike në ndërtim.
Në vend të reformimit gradual dhe racional të saj, u morën masa të shpejta dhe të nxituara për reduktimin dhe shkarkimin e kuadrove, shpesh pa ndonjë analizë të nevojave të sigurisë në periudhë afatgjatë.
. Rrënimi ekonomik dhe reduktimi drastik i financimeve ushtarake
Në vitet 1991–1997, Shqipëria kaloi një nga krizat më të thella ekonomike në Evropën Lindore. Ndër prioritetet qeveritare ishin liberalizimi i tregut, mbështetja për sektorin privat dhe zbutja e varfërisë, ndërsa mbrojtja u la mënjanë.
Buxheti për mbrojtjen ra nga rreth 12% e PBB-së në fund të viteve ’80, në më pak se 1% pas vitit 1993.
Kjo solli mbylljen e shkollave ushtarake, ndërprerjen e prodhimit vendor të armatimeve dhe rrënimin e kapaciteteve logjistike.
Shkatërrimi masiv i vitit 1997: pikë kthese në de facto çarmatimin
Viti 1997 përbën kulmin e çarmatimit të pakontrolluar.
Gjatë trazirave civile, u plaçkitën mbi 1300 depo ushtarake, duke çuar në shpërndarjen e armëve dhe municioneve në duart e civilëve dhe grupeve kriminale.
Kjo ngjarje zhbëri strukturën e komandës ushtarake dhe krijoi një precedent të rrezikshëm të paqëndrueshmërisë kombëtare për shkak të dobësisë së ushtrisë.
Pasoja më e rëndë ishte braktisja e funksionit të mbrojtjes territoriale, duke kaluar në një fazë mbijetese institucionale.
. Presioni ndërkombëtar dhe strategjia e integrimit euroatlantik
Pas krizës së 1997-s, Shqipëria u përfshi në programet e bashkëpunimit me NATO-n si pjesë e procesit të Partneritetit për Paqe (PfP). Një nga kushtet ishte transformimi i forcave të armatosura në një strukturë të vogël, profesionale dhe të ndërveprueshme me NATO-n.
Përfitimi ishte politik: anëtarësimi në NATO në vitin 2009.
Por humbja ishte ushtarake: heqja dorë nga kapacitetet e plota kombëtare për mbrojtje në emër të një sistemi kolektiv të sigurisë, që në situata ekstreme nuk garanton ndërhyrje të menjëhershme.
Kjo solli çmontimin e brigadave të këmbësorisë dhe tankeve, shpërbërjen e divizioneve, dhe mbylljen e shumicës së bazave ushtarake.
- Vlerësimi i pasojave afatgjata për sigurinë kombëtare dhe kapacitetet mbrojtëse
. Mungesa e kapaciteteve të pavarura mbrojtëse
Shqipëria sot nuk ka një forcë ushtarake në gjendje të ruajë integritetin territorial në rast agresioni, as për të ndërhyrë emergjent në rast të një krize të brendshme të sigurisë.
Kjo e bën vendin thellësisht të varur nga NATO, edhe për detyra që përndryshe duhej të mbuloheshin nga kapacitete kombëtare minimale (p.sh., mbrojtja e kufijve në veri, reagimi ndaj kërcënimeve hibride, ose ndërhyrje në raste katastrofash të shkaktuara nga konflikte të armatosura).
. Eliminimi i komponentit të mbrojtjes territoriale dhe mungesa e një force rezerviste
Ushtria e tanishme është strukturuar sipas konceptit “operacional-profesionist”, me një numër shumë të kufizuar efektivësh dhe pa strukturë rezerviste.
Në mungesë të një Forcë Kombëtare Rezerviste, shteti nuk ka mundësi të mobilizojë qytetarët për mbrojtje në rast lufte apo krize, gjë që përbën një boshllëk të rrezikshëm në strategjinë kombëtare të sigurisë.
. Humbja e kapaciteteve prodhuese dhe teknologjike ushtarake
Shqipëria kishte disa kapacitete prodhuese për armatim dhe municion gjatë komunizmit, të cilat janë shkatërruar ose shpërbërë pas viteve ’90.
Mungesa e këtyre kapaciteteve sot do të sillte vështirësi ekstreme në furnizim dhe vetëqëndrueshmëri në një konflikt të zgjatur.
. Dobësi strategjike në një rajon të brishtë si Ballkani
Me përqendrimin e 70% të ushtrisë serbe në kufirin me Kosovën, dhe me zhvillimet e fundit në veri të Kosovës, rreziku gjeopolitik për destabilizim është real dhe në rritje.
Në këtë kontekst, mungesa e një ushtrie të mirëstrukturuar e vendos Shqipërinë në pozitë të pafavorshme strategjike, duke minuar ndikimin dhe besueshmërinë e saj si faktor stabiliteti në rajon.
Rikthimi i komponentit të mbrojtjes territoriale në strategjinë e sigurisë kombëtare
. Pse duhet rikthyer mbrojtja territoriale?
Shqipëria ndodhet në një zonë gjeopolitike të paqëndrueshme, ku tensionet midis Kosovës dhe Serbisë, ndikimi rus në rajon, dhe dobësitë institucionale të vendeve fqinjë përbëjnë kërcënime potenciale për sigurinë.
Doktrina e NATO-s nuk garanton reagim të menjëhershëm në çdo rast emergjence – prandaj ndërtimi i kapaciteteve minimale të vetëmbrojtjes është thelbësor.
Rikthimi i komponentit të mbrojtjes territoriale nuk nënkupton kthim tek modeli komunist, por përshtatje me realitetet moderne, duke përfshirë:
Mbështetjen në teknologji
Angazhimin e qytetarëve në mënyrë vullnetare
Zhvillimin e logjistikës rajonale për mbrojtje
- Krijimi i një Forcë Rezerviste Kombëtare (FRK)
. Koncepimi
Forca Rezerviste Kombëtare do të jetë një strukturë plotësuese e Forcave të Armatosura, e përbërë nga:
Ish-ushtarakë profesionistë
Qytetarë të trajnuar për mbrojtje bazë
Profesionistë të sektorëve kritikë: mjekësi, inxhinieri, IT, logjistikë
Studentë të cikleve të larta të edukimit që ndjekin një trajnim ushtarak minimal
. Organizimi
FRK do të organizohet në bazë qarqesh administrative, me një njësi bazë të trajnuar dhe të regjistruar.
Çdo anëtar do të ketë një dosje personale, plan mobilizimi dhe kontakt emergjent.
Trajnimet do të jenë dy herë në vit (5–10 ditë), me mbështetje buxhetore të përballueshme.
. Funksionet kryesore
Ndërhyrje në rast të kërcënimeve të brendshme ose të jashtme
Ndihmë në situata emergjente: tërmete, zjarre, përmbytje, kriza energjetike
Pjesëmarrje në operacione të përbashkëta me NATO dhe në stërvitje rajonale
Sigurimi i kontinuitetit institucional të mbrojtjes në raste konflikti
. Korniza ligjore
Nevojitet një ligj i ri për rezervistët e Forcave të Armatosura, i mbështetur nga Kushtetuta dhe i harmonizuar me direktivat e NATO-s.
Ligji duhet të përfshijë:
Të drejtat dhe detyrimet e rezervistëve
Mbrojtje nga diskriminimi në punë gjatë periudhave të mobilizimit
Stimulime financiare dhe bonuse për pjesëmarrje aktive
- Modernizimi gradual i Forcave të Armatosura: një ushtri për epokën e re
. Investim në kapacitete reale dhe jo vetëm simbole
Modernizimi nuk duhet të mbështetet vetëm në uniforma të reja, makina patrullimi apo misione jashtë vendit, por në:
Komanda dixhitale dhe zinxhir funksional reagimi
Pajisje inteligjente mbrojtëse, dronë, komunikim të koduar
Kapacitete për luftë asimetrike dhe hibride
. Përfshirja e sektorit civil në sistemin e sigurisë kombëtare
Edukimi për sigurinë duhet të bëhet pjesë e kurrikulave shkollore dhe universitare.
Institucionet publike duhet të përfshihen në simulime të mbrojtjes civile dhe mobilizimit kombëtar.
. Bashkëpunimi me NATO dhe BE: partneritet për ndërtim kapacitetesh
Shqipëria duhet të kërkojë mbështetje teknike dhe financiare për krijimin e rezervistëve dhe për modernizimin teknologjik të FASH.
Propozimi i një Qendre Rajonale për Trajnimin e Rezervistëve dhe Sigurinë Civile në Shqipëri do të përforconte pozicionin e saj në Ballkanin Perëndimor.
Rekomandime strategjike për rikthimin e kapaciteteve mbrojtëse të Shqipërisë
Për të përmbushur detyrimet e saj kombëtare dhe ndërkombëtare në fushën e sigurisë dhe mbrojtjes, Shqipëria duhet të ndërmarrë një sërë masash të mirëstrukturuara, të bazuara në parime realiste, bashkëkohore dhe të koordinuara me aleatët strategjikë:
Rikthimi i komponentit të mbrojtjes territoriale në doktrinën ushtarake shqiptare, duke parashikuar mundësinë e përshkallëzimit të konflikteve në rajon dhe rolin e Shqipërisë si mbështetëse e Kosovës.
Krijimi i një Force Rezerviste Kombëtare, e cila të përbëhet nga qytetarë të trajnuar periodikisht dhe të pajisur me aftësinë për t’u mobilizuar në kohë krize. Kjo forcë duhet të jetë pjesë integrale e strategjisë së reagimit të shpejtë.
Investime në kapacitete të reja ndërhyrëse, përfshirë mjete të transportit taktik, dronë zbulues dhe kapacitete kibernetike për mbrojtje dhe sulm dixhital.
Rritja e bashkëpunimit ushtarak me Kosovën, përmes marrëveshjeve bilaterale për stërvitje të përbashkëta, koordinim logjistik dhe shkëmbim informacioni në kohë reale.
Rishikimi i buxhetit të mbrojtjes, në mënyrë që të përputhet me rekomandimet e NATO-s për shpenzime ushtarake (2% e PBB-së), me prioritet për modernizimin dhe ruajtjen e personelit ushtarak.
Analizë krahasuese: Shqipëria dhe vendet fqinje në aspektin ushtarak
Vendi Kapacitetet ushtarake Prezenca në kufijtë strategjikë Rezervistë aktive Bashkëpunimi ndërkombëtar
Serbia Shumë të konsoliduara (rreth 28,000 trupa aktive + rezerva) Prezencë e theksuar në kufirin me Kosovën Po, aktive Me Rusinë dhe Kinën, pjesërisht me BE
Mali i Zi Mbrojtje minimale, fokus tek siguria civile Kufij të qetë, pa kërcënime të drejtpërdrejta Jo Anëtare e NATO-s
Kosova Forca të vogla, në ndërtim (FSK) Kufijtë me Serbinë janë të tensionuar Jo (në ndërtim) Bashkëpunim me SHBA/NATO
Shqipëria Kapacitetet të reduktuara, mungesë force rezervë Prezencë e kufizuar në kufijtë veriorë Jo Anëtare e NATO-s, mbështetje e Kosovës
Kjo krahasim nxjerr në pah nevojën urgjente që Shqipëria:
të modernizojë strukturën e saj ushtarake;
të plotësojë boshllëqet strategjike, veçanërisht në veri të vendit;
të shmangë varësinë e tepruar nga aleatët ndërkombëtarë, për të qenë një aktor i besueshëm dhe aktiv në arkitekturën e sigurisë rajonale.
Hartimi i një Strategjie Kombëtare të Mbrojtjes së Përditësuar, që të reflektojë realitetin e ri gjeopolitik në Ballkan dhe të përfshijë kërcënimet e reja hibride, kibernetike dhe konvencionale.
Rikthimi i konceptit të mbrojtjes territoriale si pjesë e planifikimit ushtarak dhe civil, me struktura të decentralizuara në zonat kufitare dhe me përfshirjen e pushtetit vendor në menaxhimin e emergjencave të sigurisë.
Krijimi i një Forcë Rezerviste Kombëtare, me një kornizë ligjore të qartë, trajnime periodike dhe logjistikë të garantuar, që mund të mobilizohet në kohë krize.
Rritja e investimeve publike në sektorin e mbrojtjes, duke respektuar rekomandimet e NATO-s për buxhetin dhe orientimin e fondeve drejt teknologjisë moderne, armatimeve precize, dhe kapaciteteve të inteligjencës ushtarake.
Zhvillimi i bashkëpunimit të strukturuar me Kosovën, përmes trajnimeve të përbashkëta, ndarjes së informacionit të klasifikuar, dhe krijimit të një strukture të përbashkët operacionale për menaxhimin e kërcënimeve në kufijtë veri-lindorë.
Ngritja e një Qendre të Kërkimeve Strategjike të Mbrojtjes, që do të analizojë vazhdimisht mjedisin e sigurisë rajonale, do të ofrojë politika të bazuara në prova për qeverinë shqiptare, dhe do të shërbejë si urë lidhëse me akademinë ushtarake dhe partnerët ndërkombëtarë.
Çarmatimi i Forcave të Armatosura Shqiptare pas viteve ’90, i ndikuar nga faktorë politikë, ekonomikë dhe ndërkombëtarë, përbën një ndër zhvillimet më të debatueshme dhe me pasoja afatgjata për sigurinë kombëtare të Shqipërisë. Ndërsa vendi u orientua drejt integrimit euroatlantik dhe modernizimit sipas standardeve të NATO-s, ai la pas dore kapacitetet minimale të mbrojtjes territoriale dhe ndërhyrjes emergjente.
Sot, në një kontekst të ri gjeopolitik, ku Serbia ka pozicionuar një përqindje të madhe të forcave të saj të armatosura pranë kufirit me Kosovën, mungesa e një ushtrie shqiptare të gatshme për reagim krijon një zhbalancim serioz të ekuilibrit të sigurisë në rajon. Shqipëria jo vetëm që humb aftësinë për të mbrojtur interesat e saj kombëtare në raste krizash, por rrezikon gjithashtu edhe rolin e saj si garant i stabilitetit në Ballkanin Perëndimor.
Në këtë kontekst, rikthimi i komponentit të mbrojtjes territoriale, krijimi i një Forcë Rezerviste Kombëtare, përditësimi i Strategjisë Kombëtare të Mbrojtjes, dhe forcimi i bashkëpunimit me Kosovën dhe NATO-n, janë masa të domosdoshme. Shqipëria duhet të kalojë nga një politikë mbrojtjeje simbolike në një politikë kombëtare të sigurisë efektive dhe të integruar, që jo vetëm reflekton realitetin aktual, por edhe parandalon cenimin e interesave strategjike të saj në të ardhmen.
,
Forcimi i kapaciteteve mbrojtëse të Shqipërisë nuk është një zgjedhje politike, por një detyrim historik, gjeopolitik dhe kombëtar në kushtet e pasigurisë rajonale dhe të kërcënimeve të reja hibride, konvencionale dhe të paasimiluara.
