MONOGRAFI
Flamur Buçpapaj
Roli i Austro-Hungarisë në Rilindjen Kombëtare Shqiptare
Arsimi, botimet e fshehta, miti i Skënderbeut dhe mbrojtja e Shqipërisë etnike
HYRJE
Historia e Rilindjes Kombëtare Shqiptare nuk mund të kuptohet e plotë pa analizuar rolin që luajti Perandoria Austro-Hungareze në mbështetjen e gjuhës, kulturës, arsimit dhe vetëdijes politike të shqiptarëve. Në një kohë kur identiteti shqiptar ishte i paqëndrueshëm, kur shumica e popullsisë ishte e ndarë sipas fesë dhe jo sipas kombit, kur osmanët e kishin të ndaluar botimin e librit shqip dhe arsimimin shqip, ndërsa Greqia dhe Serbia përpiqeshin ta zhduknin elementin shqiptar, Austro-Hungaria ndërtoi një strategji të qartë dhe afatgjatë për të mbrojtur shqiptarinë.
Kjo monografi analizon në mënyrë të zgjeruar:
Ndërhyrjen politike të Vjenës në mbrojtje të territoreve shqiptare;
Rrjetin arsimor katolik si instrument kulturor;
Botimin dhe shpërndarjen e fshehtë të librave shqip;
Formimin e elitës së parë intelektuale shqiptare;
Mitizimin e figurës së Gjergj Kastriotit Skënderbeut;
Ruajtjen e elementit perëndimor-katolik në identitetin kombëtar;
Mbrojtjen diplomatike në momentet vendimtare të shpalljes së Pavarësisë;
Trashëgiminë e përhershme të kësaj mbështetjeje në shtetin modern shqiptar.
KAPITULLI I PARË
Austro-Hungaria si faktor strategjik në Ballkan
Politika e Vjenës për Ballkanin
Në shekullin XIX, Ballkani ishte fusha më e rëndësishme gjeopolitike për Perandorinë Habsburge. Synimi kryesor ishte të pengohej dalja e Serbisë dhe Malit të Zi në Adriatik, të ruhej ekuilibri rajonal dhe të mos lejohej krijimi i një blloku ortodoks të mbështetur nga Rusia. Brenda kësaj skeme, shqiptarët paraqiteshin si popull i vetëm jo-sllav, jo-grek dhe me potencial për t’u bërë aleat strategjik.
Vjena i konsideronte shqiptarët si:
Popull me identitet të veçantë;
Element të rëndësishëm perëndimor;
Pengesë natyrore ndaj ekspansionit serb e grek;
Faktor që duhet ruajtur e forcuar.
Kështu nisi një politikë disa-dekadëshe që më pas do të shndërrohej në gur themeli të Rilindjes.
Shqiptarët në shekullin XIX: identitet i tronditur
Kishte tre rreziqe të mëdha:
A) Turqizimi kulturor, sidomos në zonat urbane të Jugut dhe qendrave të mëdha si Shkodra, Prizreni, Elbasani.
B) Helenizimi, përmes Kishës Ortodokse Greke dhe shkollave greke në Jug.
C) Sllavizimi, sidomos në veri e verilindje, ku Serbia e Mali i Zi pretendonin territore shqiptare.
Në këtë kontekst, Austro-Hungaria ishte e vetmja fuqi e madhe që deklaroi hapur se shqiptarët duhet të mbeten shqiptarë.
KAPITULLI I DYTË
Roli i klerit katolik si instrument kulturor i Vjenës
Shkollat katolike – themeli i arsimit shqiptar
Që nga viti 1850 deri në fillim të shekullit XX, Austro-Hungaria ndërtoi dhe financoi rreth 100 shkolla shqipe, të cilat përbëheshin nga:
Shkolla fillore në Shkodër, Lezhë, Kallmet, Gomsiqe, Velipojë, Pukë, Krajë, Mirditë;
Seminare dhe kolegje jezuite;
Shkolla françeskane;
Institucione që trajnonin mësues shqiptarë
Në këto shkolla, për herë të parë:
gjuha shqipe u përdor si gjuhë e detyrueshme mësimi;
u krijuan tekstet e para shkollore shqipe;
nxënësit shqiptarë njihnin historinë e tyre, kulturën, mitologjinë dhe traditat.
Intelektualët që formoi Vjena
Prej këtij sistemi arsimor dolën figura që më pas u bënë themel i Rilindjes Kombëtare:
Ndre Mjeda – studiues i gjuhësisë, poet, hartues i gramatikës latine-shqipe.
Gjergj Fishta – poeti kombëtar, autor i Lahutës së Malcis.
Luigj Gurakuqi – ministër i arsimit, firmëtar i Pavarësisë.
Dom Nikollë Kaçorri – zëvendëskryeministër i Qeverisë së Vlorës.
Pashko Vasa – diplomat, poet i njohur për thirrjen “Feja e shqiptarit është shqiptaria”.
Këta njerëz, të shkolluar në kolegjet jezuitë e françeskane, u bënë shtylla të kombit modern.
KAPITULLI I TRETË
Botimi dhe shpërndarja e fshehtë e librave shqip
Qendrat e botimeve shqipe në Perandori
Kur osmanët e ndalonin kategorikisht shtypin shqip, Austro-Hungaria krijoi rrjete të tëra botimi:
Vjenë – qendra kryesore e shtypshqiptarisë;
Trieste – port i shpërndarjes drejt Shqipërisë;
Budapest, Zagreb, Sarajevë – qendra ndihmëse.
Në këto shtypshkronja u botuan:
abetaret e para shqipe;
gramatikat;
tekste shkollore;
katekizma;
vjersha e këngë popullore;
veprat e Mjedës, Fishtës, Gurakuqit e shumë të tjerëve.
Rrjeti ilegal i shpërndarjes
Librat futeshin në Shqipëri:
me anije nga Trieste;
me priftërinj françeskanë;
përmes konsullatave të Vjenës;
me tregtarët e bregdetit Adriatik;
me klerikët që udhëtonin nga Shkodra drejt Lezhës, Pukës, Mirditës e deri në Kosovë.
Ky rrjet ilegal ishte një nga kontributet më të mëdha në ruajtjen e gjuhës. Pa këto libra nuk mund të kishte as alfabet, as arsimin shqip, as Rilindje.
KAPITULLI I KATËRT
Mitizimi i figurës së Skënderbeut
Skënderbeu si simbol europian i rezistencës
Austro-Hungaria botoi qindra vepra mbi Skënderbeun, duke e paraqitur:
si mbrojtës të krishterimit;
si figurë perëndimore;
si hero të Europës kundër invazionit osman.
Përmes kësaj mitizimi, u krijua një hero kombëtar që bashkoi shqiptarët e të gjitha feve.
Skënderbeu në identitetin kulturor shqiptar
Falë botimeve të Vjenës, Skënderbeu u shndërrua në:
simbole të shkollës;
vepra letrare;
këngë popullore;
kryefigurë të vetëdijes kombëtare.
Ky proces ishte thelbësor për të ringjallur krenarinë shqiptare në kohën kur shumë shqiptarë e shihnin veten turq, grekë apo sllavë.
KAPITULLI I PESTË
Katolicizmi shqiptar si shtyllë e identitetit kombëtar
Roli perëndimor i katolicizmit
Kisha Katolike Shqiptare, e mbështetur nga Vjena, shërbeu si:
mbrojtëse e gjuhës shqipe;
qendër kulturore;
institucion i arsimit;
urë lidhëse me Evropën.
Në një kohë kur nuk kishte shtet shqiptar, kisha ishte një “shtet kulturor” brenda popullsisë.
Figura të mëdha që mbështeti Austro-Hungaria
Abat Prenkë Doçi – lidhja e Madhe me hierarkinë e Vjenës.
Shtjefën Gjeçovi – mbledhësi i Kanunit.
Atë Bernardin Palaj dhe Atë Donat Kurti – mbledhës të folklorit.
Dom Shtjefën Kurti – figurë e shkëlqyer e mendimit fetaro-kombëtar.
Kontributi i tyre formoi një identitet kombëtar me baza të forta kulturore perëndimore.
KAPITULLI I GJASHTË
Përpjekjet politike të Vjenës për Shqipërinë etnike
Lidhja e Prizrenit
Austro-Hungaria mbështeti Lidhjen e Prizrenit (1878), e cila kërkonte:
mbrojtjen e tokave shqiptare;
autonominë;
unifikimin administrativ të viseve shqiptare.
Diplomatët e Vjenës shpëtuan disa herë Lidhjen nga shtypja totale.
Mbrojtja e territoreve shqiptare para 1912-s
Austro-Hungaria kundërshtoi:
pretendimet e Serbisë për Kosovën;
pretendimet e Malit të Zi për Shkodrën, Hotin, Grudën, Plavën e Gucinë;
pretendimet e Greqisë për Janinën, Çamërinë dhe Korçën.
Ishte fuqia e vetme që pranoi formalisht ekzistencën e Shqipërisë etnike.
Pavarësia e Shqipërisë dhe roli i Vjenës
Në 1912–1913, Austro-Hungaria ishte fuqia kryesore që:
mbrojti njohjen e shtetit shqiptar;
kundërshtoi copëtimin e tij;
siguroi që Shqipëria të ishte një njësi e pavarur dhe jo vasale e fqinjëve.
Pa presionin diplomatik të Vjenës në konferencat e Londrës, Shën Përsbures e më pas të ambasadorëve, Shqipëria nuk do të njihej kurrë si shtet.
KAPITULLI I SHTATË
Trashëgimia e përhershme e Austro-Hungarisë te identiteti shqiptar
Trashëgimia e saj ndahet në disa dimensione:
. Gjuha shqipe
Alfabeti latin u përforcua pikërisht nga shkollat e jezuiteve e françeskanëve dhe nga shtypshkronjat e Vjenës.
2 Arsimi kombëtar
Shkollat katolike ishin modeli i parë i arsimit modern shqiptar.
. Literatura shqipe
Fishta, Mjeda, Gurakuqi, Palaj, Kurti – të gjithë u formuan në sistemin arsimor të mbështetur nga Vjena.
Mbrojtja e territoreve shqiptare
Pa diplomacinë e Vjenës, do të kishte shumë pak mundësi që Shqipëria të ruante një pjesë të territoreve të saj etnike.
Identiteti europian
Austro-Hungaria e futi Shqipërinë në orbitën kulturore
Roli i Austro-Hungarisë në Rilindjen Kombëtare Shqiptare ishte vendimtar.
Falë kësaj perandorie:
Shqipëria ruajti gjuhën dhe kulturën;
U krijua elita intelektuale që udhëhoqi Pavarësinë;
U botuan librat e parë shqip;
U ruajt katolicizmi si komponent i rëndësishëm identitar;
U mitizua Skënderbeu si figurë europiane;
U mbrojtën territoret shqiptare;
U hodhën themelet e shtetit shqiptar.
Pa këtë mbështetje, shqiptarët do të rrezikonin të humbisnin identitetin e tyre ndër shekuj, të zhdukeshin mes turqizimit, greqizimit dhe sllavizimit, dhe të mos arrinin kurrë të krijonin një shtet të pavarur.
Austro-Hungaria nuk ishte thjesht një fuqi e jashtme; ajo ishte një prej nënës që ndihmoi në lindjen e kombit shqiptar.
