KALAJA E ROSUJËS NË TROPOJË DHE SEGMENTI ARKEOLOGJIK DERI NË ULPIANË
Gjetjet, krahasimet dhe zhvillimi historiko-arkeologjik i hapësirës dardane
Flamur Buçpapaj
Studim arkeologjik ,për studentet e historisë dhe arkeologjisë
Konteksti historik dhe arkeologjik
Ulpiana, e njohur në burimet romake si Municipium Ulpiana Splendidissima, ndodhet rreth 12 kilometra në juglindje të Prishtinës, pranë fshatit Gadime e Epërme në komunën e Graçanicës. E themeluar në periudhën e perandorit Trajan (98–117 e.s.), qyteti përfaqëson një nga pikat më të hershme të urbanizimit romak në Dardani. Me kalimin e kohës, ajo u shndërrua në një qendër të rëndësishme ekonomike, ushtarake dhe kulturore që lidhej përmes rrugëve antike me qytetet e Naissus (Nishit), Scupi (Shkupit), dhe Lissosit (Lezhës).
Pas tërmetit të madh të vitit 518, Ulpiana u shkatërrua pothuajse plotësisht, por falë ndërhyrjes së perandorit Justinian I u rindërtua dhe mori emrin Iustiniana Secunda. Ky ndryshim simbolik tregon rëndësinë që Justiniani i jepte provincës së Dardanisë, si një vend i origjinës së tij dhe si qendër strategjike në mbrojtje të kufijHyrje në segmentin arkeologjik Tropojë – Ulpianë
Zona që shtrihet nga Rosuja e Tropojës deri te Ulpiana në Kosovë përbën një segment arkeologjik unik që lidhet ngushtë me historinë e Dardanisë së lashtë dhe zhvillimin e mëvonshëm të provincave romake të Ilirisë Veriore. Ky segment përfshin një rrjet fortifikatash, vendbanimesh, rrugësh tregtare dhe qendrash klerikale, të cilat dëshmojnë për zhvillimin e pandërprerë të jetës njerëzore që nga epoka ilire deri në atë bizantine.
Në këtë rrugë historike, Kalaja e Rosujës përfaqëson një pikë mbrojtëse strategjike veriore, ndërsa Ulpiana është qendra politik administrative dhe urbane juglindore e të njëjtit univers kulturor e dardan. Të dyja këto lokalitete tregojnë për nivel të lartë organizimi shoqëror dhe teknik, si dhe për përshtatje ndaj transformimeve historike të sjella nga pushtimet dhe ndikimet perandorake.
KALAJA E ROSUJËS NË TROPOJË DHE SEGMENTI ARKEOLOGJIK DERI NË ULPIANË
Gjetjet, krahasimet dhe zhvillimi historiko-arkeologjik i hapësirës dardane.
Hyrje në segmentin arkeologjik Tropojë – Ulpianë
Zona që shtrihet nga Rosuja e Tropojës deri te Ulpiana në Kosovë përbën një segment arkeologjik unik që lidhet ngushtë me historinë e Dardanisë së lashtë dhe zhvillimin e mëvonshëm të provincave romake të Ilirisë Veriore. Ky segment përfshin një rrjet fortifikatash, vendbanimesh, rrugësh tregtare dhe qendrash klerikale, të cilat dëshmojnë për zhvillimin e pandërprerë të jetës njerëzore që nga epoka ilire deri në atë bizantine.
Në këtë rrugë historike, Kalaja e Rosujës përfaqëson një pikë mbrojtëse strategjike veriore, ndërsa Ulpiana është qendra administrative dhe urbane juglindore e të njëjtit univers kulturor e politik dardan. Të dyja këto lokalitete tregojnë për nivel të lartë organizimi shoqëror dhe teknik, si dhe për përshtatje ndaj transformimeve historike të sjella nga pushtimet dhe ndikimet perandorake.
Kalaja e Rosujës në Tropojë – gjetjet dhe rëndësia arkeologjike
Kalaja e Rosujës, e ndodhur në malin përmbi fshatin Rosujë, rreth 4 km në verilindje të qytetit të Bajram Currit, është një nga monumentet më të lashta të trevës së Alpeve shqiptare.
Sipas të dhënave arkeologjike të gjetura në terren dhe burimeve të studiuesve vendas, fortifikimi daton në periudhën e hekurit të vonë dhe periudhën ilire-romake (shek. IV p.e.s. – II e.s.).
Gërmimet e pjesshme kanë evidentuar:
Mure mbrojtëse me gurë të mëdhenj ciklopikë, tipike për fortifikimet ilire;
Objekte qeramike të periudhës romake të hershme, që dëshmojnë për kontakte me zonat jugore të Dardanisë;
Vendbanime dytësore rreth kalasë, që sugjerojnë prani banimi të qëndrueshme;
Objekte të kultit pagan dhe elementë ritualë që lidhen me besimet ilire të malit dhe natyrës.
Roli i saj ka qenë strategjik, si pikë vrojtimi dhe mbrojtjeje e luginës së Valbonës dhe rrugës që lidhej me Luginën e Drinit të Bardhë, pra me rrjetin e komunikimit dardan që shtrihej drejt Kosovës së sotme dhe më tej, deri në Ulpianë.
Segmenti i lidhjes arkeologjike Rosujë – Ulpianë
Segmenti që lidh Tropojën me Kosovën përmes qafave malore të Çeremit, Gjakovës, Deçanit dhe Llapit, përkon me rrugën e lashtë dardane që në periudhën romake është shndërruar në rrugë tregtare dhe ushtarake (via militaris).
Në këtë vijë janë identifikuar një sërë lokalitetesh arkeologjike:
Kastrati i Gashit dhe Vuthajt – fortifikime parailire me elementë të kulturës materiale të ngjashme me ato të Rosujës.
Deçani dhe Juniku – vendbanime me gjurmë të periudhës romake, përfshirë amfora, qeramikë dhe mbetje ndërtimore.
Theranda (Suhareka) dhe Vendenis – qendra të rëndësishme dardane, të cilat dëshmojnë për rrjetin e qytetërimeve që paraprijnë Ulpianën.
Ky segment kulturor e arkeologjik tregon një vijimësi qytetërimi të pandërprerë, ku ndikimi i Ulpianës si qendër urbane administrative në jug ka ndikuar në përhapjen e modelit roman të organizimit drejt veriut, përfshirë Tropojën dhe viset alpine të Dardanisë veriore.
Ulpiana – qendra urbane e dardanëve romakë
Ulpiana (Municipium Ulpiana Splendidissima) u themelua në shek. II nën perandorin Trajan, mbi një vendbanim më të hershëm dardan.
Në periudhën romake, ajo u bë:
qendër urbane me forume, terme, rrugë me kalldrëm, dhe objekte kultike;
qendër e pasur ekonomike, falë burimeve minerare dhe pozitës në rrugët tregtare;
qendër klerikale e rëndësishme, pas konvertimit në periudhën e vonë romake, me ndërtimin e bazilikave paleokristiane dhe mozaikëve të Justinianit.
Pas tërmetit të vitit 518, Justinian I e rindërtoi qytetin duke e quajtur Iustiniana Secunda, në nder të origjinës së tij dardane dhe për ta bërë qendër të re kishtare dhe administrative të provincës.
Krahasuar me Rosujën, Ulpiana përfaqëson fazën urbane të zhvillimit kulturor e shtetëror të dardanëve, ndërsa Rosuja përfaqëson bazën ilire mbrojtëse dhe paraurbane të këtij zhvillimi.
Krahasimi arkeologjik Rosujë – Ulpianë
Elementi Kalaja e Rosujës Ulpiana
Kronologjia Ilire – Romake e hershme (shek. IV p.e.s. – II e.s.) Romake – Bizantine (shek. II – VI e.s.)
Funksioni Fortifikim mbrojtës, qendër lokale Qendër urbane, administrative dhe kishtare
Gjetje tipike Qeramika e trashë ilire, armë hekuri, gurë ciklopikë Mozaikë, amfora, monedha, bazilika, mbishkrime
Kultura materiale Autoktone ilire, me ndikime romake të pjesshme Romake e zhvilluar, me ndikime bizantine
Pozita Malore, strategjike për mbrojtje Ultësirë fushore, nyje rrugësh tregtare
Roli simbolik Mbrojtje dhe identitet lokal Qytetërim, zhvillim dhe lidhje me Perandorinë
Ky krahasim tregon evolucionin e shoqërisë dardane nga kultura e maleve drejt qytetërimit urban, një proces që përmbledh kalimin nga kështjella ilire në qytetin romak.
Interpretimi historiko-kulturor
Rruga që shkon nga Rosuja deri në Ulpianë përfaqëson boshtin historik të zhvillimit të Dardanisë.
Në këtë bosht u formua:
bërthama e identitetit kulturor iliro-dardan, që u shndërrua në substrat të civilizimit të mëvonshëm ballkanik;
tranzicioni nga strukturat fisnore në organizim shtetëror, i ndikuar nga administrata romake;
zhvillimi i infrastrukturës dhe ekonomisë lokale, që kulmoi me krijimin e qendrave si Ulpiana, Theranda dhe Naissus.
Rosuja, si një pikë arkeologjike e epokës ilire, është dëshmi e autoktonisë dardane, ndërsa Ulpiana, si qendër e romanizuar, përfaqëson asimilimin e modelit perandorak pa humbur lidhjen me bazën etnike vendase.
Rosuja përfaqëson fillimin e qytetërimit dardan në formë mbrojtëse dhe tradicionale.
Ulpiana përfaqëson kulmin e urbanizimit dhe romanizimit të kësaj treve.
Segmenti Rosujë–Ulpianë është një linjë e artë e zhvillimit kulturor dhe teknik të Dardanisë, që lidh ilirët me botën romake e bizantine.
Studimi krahasues i këtyre dy lokaliteteve ndihmon për të ndërtuar një hartë të re historike të evolucionit të qytetërimit shqiptar, nga fortifikimi ilir i Rosujës deri te qyteti monumental i Ulpianës. Zona e Tropojës, e pozicionuar në veri të Shqipërisë, përbën një nga hapësirat më të pasura në gjetje arkeologjike që dëshmojnë lidhjen e ngushtë midis kulturës ilire dhe asaj romake. Në këtë mozaik historik spikat Kalaja e Rosujës, një qendër fortifikuese e vendosur në një kodër strategjike mbi luginën e Valbonës, që kontrollonte rrugët natyrore që lidhnin Dardaninë me bregdetin adriatik.
Gjetjet arkeologjike dhe karakteristikat strukturore të saj dëshmojnë për një zhvillim të qëndrueshëm urban dhe ushtarak nga periudha e vonë ilire deri në shekujt e parë pas Krishtit. Ky qytetim përbën një hallkë të rëndësishme në rrjetin e komunikimit ndërmjet qendrave të mëdha si Lissus (Lezha), Scodra (Shkodra), dhe në drejtim verilindor, Ulpiana (Graçanicë, Kosovë).
Pozicioni strategjik dhe rëndësia historike
Kalaja e Rosujës ndodhet në një terren të lartë kodrinor (rreth 900 m mbi nivelin e detit), me pamje të gjerë mbi luginën e Valbonës dhe rrugën natyrore që kalon përmes Qafës së Morinës në drejtim të Kosovës.
Nga ky pozicion, ajo kontrollonte lëvizjen e karvaneve tregtare dhe ushtarake, që lidheshin me rrugët e vjetra të Dardanisë, të cilat përfundonin në Ulpianë, një nga qendrat më të rëndësishme ekonomike dhe administrative të provincës ilire-romake.
Vendndodhja e saj tregon se Rosuja ishte pikë nyje në itinerarin iliro-dardan, një segment që shërbente si urë midis kulturës së Alpeve ilire dhe qytetërimit romak të brendësisë ballkanike.
Gjetjet arkeologjike në kalanë e Rosujës
Ekspeditat e para arkeologjike lokale kanë zbuluar:
Mure rrethues ciklopikë, të ndërtuar me gurë të mëdhenj pa llaç, tipikë të fortifikimeve ilire;
Qeramika të pjekura me dorë dhe me rrotë, që datohen në periudhën e vonë të hekurit;
Monedha romake të shekujve I–III pas Krishtit, që dëshmojnë kontaktet tregtare me perandorinë;
Objekte bronzi dhe hekuri (fibula, majë heshtash, thika, stoli);
Bazamente ndërtimore që mund të kenë qenë pjesë e një kompleksi banesor ose ushtarak.
Sipas analizave krahasuese, teknikat e ndërtimit të murit fortifikues përkojnë me ato të zbuluara në Kalanë e Dalmacisë së Sipërme, në Gajtan dhe në qendrat dardane të Artanës dhe Ulpianës, duke dëshmuar një kulturë ndërtimore të përbashkët iliro-dardane.
Segmenti arkeologjik Rosujë–Ulpianë
Nga pikëpamja topografike dhe historike, segmenti që lidh Rosujën me Ulpianën përfaqëson një rrugë të lashtë komunikimi që ndoshta ka ndjekur itinerarin e mëvonshëm të rrugës romake që përshkonte Alpet Shqiptare dhe Dardaninë.
Kjo rrugë përshkonte Valbonën, Qafën e Morinës, Gjakovën (ish-Doklea e Vogël) dhe përfundonte në Ulpianë, duke ndjekur një drejtim jugperëndim–verilindje.
Nëpër këtë segment janë gjetur:
Mbetje ndërtimore dhe gurë të punuar me teknikë antike në zonën e Currajve dhe në rrënojat e vjetra të Gjakovës;
Varreza tumulare në segmentin midis Tropojës dhe Junikut;
Objekte metalike dhe qeramike që dëshmojnë një qarkullim kulturor e tregtar midis dy zonave.
Këto të dhëna nënkuptojnë se midis Rosujës dhe Ulpianës ekzistonte një aks i gjallë kulturor dhe ekonomik që u integrua në sistemin rrugor romak pas pushtimit të Dardanisë.
Krahasimi arkeologjik midis Rosujës dhe Ulpianës
Elementi Kalaja e Rosujës Ulpiana
Tipologjia ndërtimore Fortifikim kodrinor me mure ciklopike (ilir) Qytet romak i planifikuar me rrjet rrugësh orthogonal
Periudha e lulëzimit Shek. IV p.e.s. – III e.s. Shek. II–VI e.s.
Funksioni Ushtarak dhe kontroll tregtar Administrativ, ekonomik dhe fetar
Gjetje karakteristike Qeramika ilire, armë hekuri, fibula bronzi Mozaikë, bazilika, mbishkrime latine
Ndikimet kulturore Ilire dhe dardane autoktone Romake dhe bizantine
Roli rajonal Pika lidhëse e Alpeve me Dardaninë Qendër metropolitane e provincës Dardania
Krahasimi tregon se ndërsa Ulpiana përfaqëson kulmin e urbanizimit romak në Dardani, Rosuja paraqet fazën e mëparshme të këtij procesi, një bërthamë proto-urbane ilire, e cila u integrua gradualisht në sistemin kulturor e politik të perandorisë. Zhvillimi kulturor dhe ndikimet në trashëgiminë arkeologjike
Gjetjet në Rosujë dhe rrugët që lidhnin atë me Ulpianën janë dëshmi të bashkëveprimit kulturor midis ilirëve dhe romakëve, që rezultoi në formimin e një identiteti të përzier iliro-romak.
Në këtë aspekt, Rosuja është dëshmi e tranzicionit nga kështjellat ilire te qytetet e tipit romak.
Sot, mbetjet e saj përbëjnë një trashëgimi të pazbuluar plotësisht, me potencial të madh për studime arkeologjike dhe zhvillim turistik kulturor.
Ide kërkimore
Kalaja e Rosujës duhet të konsiderohet pjesë integrale e itinerarit arkeologjik iliro-dardan, që përfundon në Ulpianë.
Duhet të ndërmerret një projekt bashkëpunimi arkeologjik shqiptaro-kosovar, për të gjurmuar rrugën e lashtë Rosujë–Ulpianë.
Gjetjet në Rosujë mund të ndihmojnë në rindërtimin e etapave të hershme të urbanizimit në Dardani.
Zona ka potencial për muze arkeologjik lokal dhe qendër interpretimi historik, që do të promovonte turizmin kulturor në TropojëIlustrime konceptuale dhe harta e segmentit Rosujë–Ulpianë
Për të kuptuar më mirë rrugën historike dhe segmentin arkeologjik, propozohet një hartë konceptuale:
Pozicioni i Kalasë së Rosujës: mali mbi fshatin Rosujë, kontroll luginën e Valbonës.
Segmenti rrugor Tropojë–Ulpianë: përshkon Qafën e Morinës, Gjakovën, Deçanin dhe arrin Ulpianën.
Vendbanimet dhe fortifikimet ndihmëse: Kastrati i Gashit, Vuthaj, Deçani, Juniku, Theranda (Suhareka).
Pikat strategjike romake: kryqëzime rrugësh, ura, amfora dhe vendbanime dytësore.
Ide për vizualizim
Harta me rrugët antike, vendndodhjet e kalasë dhe qyteteve romake;
Skica të mureve ciklopikë të Rosujës dhe planimetrisë së Ulpianës;
Diagram krahasues i objekteve qeramike dhe metalike në Rosujë dhe Ulpianë;
Harta e evolucionit historik: ilirët → romakët → bizantinët. Kalaja e Rosujës dhe segmenti Tropojë–Ulpianë përfaqësojnë vijën historike të urbanizimit dhe mbrojtjes në Dardani.
Krahasimi i dy vendbanimeve tregon tranzicionin nga struktura ilire mbrojtëse tek qyteti romak dhe bizantin.
Ruajtja dhe studimi i këtij segmenti do të pasurojë njohuritë mbi historinë, arkitekturën dhe kulturën materiale të rajonit.
Sugjerohen projekte të integruara arkeologjike dhe turistike, për të promovuar trashëgiminë dhe zhvillimin ekonomik lokal.
KAPITULLI III – ZHVILLIMI URBAN, FETAR DHE EKONOMIK NË ULPIANË DHE KRAHASIMI ME SEGMENTIN VERIOR (ROSUJA, DEÇANI, GJAKOVA)
Ulpiana, e njohur gjithashtu si Iustiniana Secunda pas rindërtimit nga Justiniani I (shek. VI e.s.), përfaqëson një kulm të zhvillimit urban dhe qytetërimit dardan në periudhën romake dhe bizantine.
Ndërkohë, lokalitetet veriore si Kalaja e Rosujës, Deçani dhe Gjakova përfaqësojnë fazën proto-urbane dhe mbrojtëse, që ruan elementë ilirë dhe romakë të hershëm. Krahasimi i tyre ndihmon në kuptimin e:
kalimit nga strukturat malore fortifikuese tek qytetet e planifikuara urbanisht,
zhvillimit të rrjetit ekonomik dhe tregtar,
përhapjes së kultit të hershëm dhe klerikal.
Zhvillimi urban në Ulpianë
Planifikimi dhe infrastrukturat
Ulpiana është ndërtuar mbi një plan orthogonal, tipik romak, me:
Forumin si qendër administrative dhe tregtare;
Termet publike, të ndërtuara sipas modelit roman për pastrimin dhe argëtimin;
Rrugët me kalldrëm që lidhnin forumet, bazilikat dhe porte të qytetit;
Sistem kullimi dhe depozitash ujore, i avancuar për rajonin dardan.
Gërmimet e fundit kanë evidentuar mbishkrime latine, monedha dhe objekte qeramike, që tregojnë aktivitet të lartë ekonomik dhe urban gjatë shekujve II–VI e.s.
Komplekset klerikale dhe fetare
Ulpiana shquhet për bazilikat paleokristiane dhe mozaikët me motive gjeometrike dhe figurative, që tregojnë për një qytet me jetë fetare aktive;
Rindërtimi nga Justiniani I thekson rëndësinë e Ulpianës si qendër kishtare e provincës Dardania;
Krahasuar me Rosujën, ku gjetjet fetare janë të lidhura me besime ilire dhe kult malor, Ulpiana përfaqëson formalizimin e kultit kristian dhe ndikimin bizantin.
Zhvillimi ekonomik
Ulpiana: qytet me tregje të organizuara, prodhim qeramike, objekte metalike dhe tregti me rajonet përreth;
Rosuja dhe Deçani: baza për furnizime rurale dhe fortifikime strategjike; aktiviteti ekonomik kryesisht bujqësor dhe përgatitje armësh;
Monedhat dhe amforat tregojnë rrjet tregtar që lidhte Malin e Zi, Kosovën dhe Dardaninë;
Rrugët e segmentit Rosujë–Ulpianë lehtësonin lëvizjen e mallrave, ushtrisë dhe njerëzve.
Krahasimi me segmentin verior
Elementi Kalaja e Rosujës Deçani Gjakova Ulpiana
Funksioni kryesor Mbrojtës Banim & fortifikim Banim & tregti e lehtë Qendër urbane, administrative, fetare
Kultura materiale Qeramika ilire dhe romake e hershme Qeramika e periudhës romake Monedha, objekte tregtare Mozaikë, bazilika, mbishkrime latine, objekte tregtare
Pozita Malore, strategjike Luginore, afër burimeve ujore Luginore, rrugë tregtare Fushore, nyje rrugësh, qendër urbane
Roli historik Kontroll lokal, mbrojtje Përpunim dhe furnizim Nyje tregtare lokale Qendër metropolitane dhe tregtare, ndikim rajonal
Ky krahasim tregon sistemin hierarkik të zhvillimit urban dhe ekonomik: Rosuja si bazë strategjike, Deçani dhe Gjakova si vendbanime ndërmjetëse, dhe Ulpiana si qendra urbane dhe fetare kryesore.
Impakti kulturor dhe social
Ulpiana shërbente si model i qytetërimit romak në Dardani, duke përfshirë strukturat urbane, kultin fetar dhe rrjetin ekonomik;
Rosuja dhe segmenti verior ruajnë substratin iliro-dardan, duke ofruar dëshmi për identitetin autokton;
Ndikimi i rrjetit urban dhe rrugëve tregtare kontribuoi në integrimin e rajonit në Perandorinë Romake dhe më vonë Bizantine.
Ide për zhvillim dhe konservim
Projekte arkeologjike të integruara midis Rosujës, Deçanit, Gjakovës dhe Ulpianës për të dokumentuar rrjetin urban dhe rrugor;
Hartëzim GIS i vendndodhjeve arkeologjike dhe rrugëve historike për vizualizim dhe studim;
Muze dhe qendra interpretimi në çdo nyje të segmentit për turizëm arkeologjik;
Konservim i bazilikave, mozaikëve dhe muraturave të qytetit për ruajtjen e trashëgimisë.
Zhvillimi urban në Ulpianë përfaqëson kulmin e qytetërimit romak dhe bizantin në Dardani;
Segmenti verior (Rosuja, Deçani, Gjakova) ruan fazon proto-urbane dhe mbrojtëse, elemente të jetës së hershme ilire;
Krahasimi tregon tranzicionin nga strukturat malore tek qytetet urbane, nga kultura autoktone tek ndikimet romake dhe bizantine;
Studimi integron zhvillimin urban, fetar dhe ekonomik, duke krijuar një pasqyrë të plotë historiko-arkeologjike të rajonit.
KAPITULLI IV – RRJETET TREGTARE DHE USHTARAKE, RINDËRTIMI NGA JUSTINIANI DHE RÜNJET E TRASHËGIMISË NË ROSUJË–ULPIANË
Segmenti që lidh Kalaja e Rosujës me Ulpianën nuk ka qenë vetëm një vijë banimi, por edhe një aks strategjik dhe tregtar që lidhte pjesët veriore të Dardanisë me qendrat urbane juglindore. Rrjetet e këtij segmenti kanë ndikuar në zhvillimin urban, ekonomik dhe ushtarak, duke krijuar një lidhje të fortë midis:
bazave ilire (Rosuja)
vendbanimeve të mesme (Deçani, Gjakova)
qendrës urbane dhe administrative (Ulpiana/Iustiniana Secunda).
Rindërtimi i Ulpianës nga Justinian I forcoi rëndësinë e këtij segmenti, duke e kthyer në nyjë ekonomike, ushtarake dhe kishtare të Dardanisë Bizantine.
Rrjetet tregtare dhe lëvizja ekonomike
Rrugët tregtare:
Nga Valbona–Rosuja–Qafa e Morinës–Deçani–Gjakova–Ulpiana, ky aks lehtësonte transportin e drithërave, kafshëve, mineraleve dhe qeramikës.
Ulpiana kishte pazare të rregullta dhe magazina tregtare për amfora, mjete bujqësore dhe metale.
Nyjet tregtare:
Rosuja: furnizim bazik dhe pika kontrolli;
Deçani dhe Gjakova: tregje lokale dhe depo magazinimi;
Ulpiana: tregjet urbane, eksport dhe administrim i taksave.
Lidhja me rrjetin rajonal:
Përmes rrugëve të segmentit, mallrat nga Mal i Zi, Shqipëria perëndimore dhe Dardania arrinin në Ulpianë, dhe më tej në qytete si Naissus (Nishi modern).
Krahasimi tregtar tregon strukturë hierarkike: Rosuja si pikë fillestare, vendbanimet e mesme si qendra logjistike dhe Ulpiana si qendra kryesore ekonomike.
Rrjetet ushtarake dhe strategjia mbrojtëse
Kalaja e Rosujës: pikë vrojtimi dhe mbrojtjeje e aksit verior; kontrollonte lëvizjet në Alpet shqiptare.
Vendbanimet e mesme (Deçani, Gjakova): forca të vogla garnizonesh dhe baza strehimi për karvanët tregtarë.
Ulpiana: fortifikime urbane, mure të gjera dhe dyer kontrolli, veçanërisht pas rindërtimit nga Justiniani.
Analiza krahasuese tregon:
Rosuja: mbrojtje lokale, proto-ushtarake;
Ulpiana: mbrojtje strategjike e qytetit dhe rrugëve kryesore;
Baza e segmentit: krijonte një rrjet mbrojtës të integruar, që garantonte sigurinë e transportit dhe tregtisë.
Rindërtimi nga Justiniani I dhe ndikimi bizantin
Pas tërmetit të vitit 518, Ulpiana u shkatërrua pjesërisht, duke bërë të domosdoshëm rindërtimin nga Justiniani I. Ndryshimet kryesore përfshijnë:
Rikonstruksioni urban:
Rindërtim i rrugëve kryesore dhe portave të qytetit;
Përforcim i mureve të qytetit dhe kullave mbrojtëse;
Rindërtim i forumit dhe termo-publikut.
Objektet klerikale dhe kulturore:
Bazilikat e reja me mozaikë dhe altarë;
Shndërrimi i qytetit në qendër administrative dhe fetare bizantine.
Rrjeti ekonomik dhe taksat:
Stabilizim i tregtisë rajonale;
Administrim i taksave për mallrat që kalonin segmentin verior-verilindor;
Lidhje më e ngushtë me Perandorinë Bizantine.
Kjo rindërtim shënon fazën e dytë të zhvillimit të Ulpianës, ku qyteti kalon nga një qendër lokale në një nyjë strategjike dhe kulturore rajonale.
Projekte moderne për ruajtjen e trashëgimisë
Hartëzimi dhe GIS: krijimi i një harte dixhitale të rrjetit Rosujë–Ulpianë për vizualizim dhe studime arkeologjike.
Muze dhe qendra interpretimi: ekspozita e gjetjeve nga Rosuja, Deçani, Gjakova dhe Ulpiana.
Restaurimi i muraturave dhe mozaikëve: për të parandaluar degradimin dhe për të promovuar trashëgiminë.
Turizëm arkeologjik dhe edukativ: krijimi i rrugës historike Tropojë–Ulpianë me panelë informues, vizita guidash dhe aktivitete edukative.
Projekte bashkëpunimi ndërkombëtar: studiues nga Shqipëria, Kosova dhe universitetet e Evropës Qendrore për gërmime dhe publikime.
Rrjeti Rosujë–Ulpianë ishte një aks ekonomik, ushtarak dhe kulturor, që lidhi Alpet shqiptare me qendrat urbane dardane.
Rindërtimi nga Justiniani forcoi rëndësinë e Ulpianës si nyjë rajonale.
Ruajtja dhe studimi i segmentit ofron mundësi për integrim shkencor, edukativ dhe turistik, duke promovuar trashëgiminë kulturore dhe historike.
Projektet moderne dhe hartëzimet GIS mund të krijojnë një model të menaxhimit të trashëgimisë arkeologjike në Ballkan.
KAPITULLI V – ANALIZA KRAHASUESE DHE RRJEDHA E QYTETËRIMIT: ROSUJË–ULPIANË DHE QENDRAT DARDANE
Segmenti Rosujë–Ulpianë nuk është një hapësirë e izoluar; ai përfaqëson një pjesë të rrjetit urban, ushtarak dhe tregtar të Dardanisë. Duke krahasuar Rosujën dhe Ulpianën me qendrat e tjera, si:
Deçani
Gjakova
Graçanica
Artana
mund të evidentojmë rrjedhën e qytetërimit nga periudha ilire te periudha romake dhe më pas bizantine, duke pasur një pasqyrë të plotë për zhvillimin kulturor, ekonomik dhe urban.
Analiza krahasuese e qendrave dardane
Qendra Pozicioni Funksioni kryesor Elementet arkeologjike Periudha kulminante
Rosuja Kodrinore, Tropojë Mbrojtës, kontroll lokal Mure ciklopike, qeramika, armë hekuri IV p.e.s. – III e.s.
Deçani Luginor Vendbanim dhe fortifikim Qeramika romake, varreza tumulare I–III e.s.
Gjakova Luginor Tregti dhe qarkullim Monedha, depo magazinimi II–IV e.s.
Ulpiana Fushore, nyje rrugësh Qendër urbane, administrative, fetare Mozaikë, bazilika, forum, mbishkrime latine II–VI e.s.
Graçanica/Artana Luginor Qendër fetare dhe ekonomike Bazilika, mozaikë, struktura urbane V–VI e.s.
Konkluzione kryesore:
Rosuja përfaqëson fazën proto-urbane dhe mbrojtëse;
Deçani dhe Gjakova janë vendbanime ndërmjetëse me funksion tregtar dhe logistikor;
Ulpiana është qendra urbane dhe fetare kryesore, e rindërtuar nga Justiniani;
Graçanica dhe Artana tregojnë përhapjen e ndikimit bizantin dhe evolucionin urban pas shek. V.
Rrjedha e qytetërimit: ilirët → romakët → bizantinët
Ilirët dhe Tropoja-Veriu:
Kështjella si Rosuja përfaqëson mbrojtjen malore, strukturat ciklopike dhe kultin lokal;
Ekonomia ishte kryesisht bujqësore dhe bazuar në kontrollin e karvanëve dhe maleve.
Periudha romake:
Qendrat urbane si Ulpiana shfaqin plan orthogonal, forum, terme dhe tregti;
Segmenti Rosujë–Ulpianë shërbente si aks komunikimi dhe tregtar;
Monedhat, amforat dhe bazilikat dëshmojnë integrimin e rajonit në Perandorinë Romake.
Periudha bizantine dhe rindërtimi nga Justiniani:
Rindërtimi i Ulpianës shënon stabilizimin urban dhe fetar;
Qendrat veriore mbeten vendbanime të vogla mbrojtëse, duke siguruar furnizim dhe transport;
Shfaqen bazilikat e reja, mozaikët dhe strukturat administrative.
Konkluzion: ky segment ilustron transformimin gradual të një hapësire malore mbrojtëse në një rrjet urban, ekonomik dhe fetar të integruar, nga ilirët tek romakët dhe më pas bizantinët.
Grafikë krahasuese:
Harta e qendrave veriore dhe urbane (Rosuja, Deçani, Gjakova, Ulpiana, Graçanica/Artana);
Diagram stratigrafik për zhvillimin historik;
Tabela me periudhat kryesore dhe tipologjinë e objekteve.
Ilustrime konceptuale:
Skica e muraturës ciklopike të Rosujës;
Planimetria e Ulpianës me forum, bazilika dhe terme;
Rrjeti rrugor Tropojë–Ulpianë dhe lidhjet me qendrat e tjera.
Publikim akademik:
Monografi me kapituj të strukturuar, harta, tabela dhe fotografi arkeologjike;
Artikuj të specializuar për rrjetin urban dhe zhvillimin proto-urban;
Sugjerime për projekte ndërdisiplinore: arkeologji, histori, antropologji dhe GIS.
Segmenti Rosujë–Ulpianë është dëshmi e një rrjete urban, ekonomik dhe mbrojtës që lidh kulturën ilire me qytetërimin romak dhe bizantin.
Krahasimi me qendrat e tjera dardane tregon hierarkinë e zhvillimit urban dhe tregtar; Rosuja si bazë strategjike, vendbanimet ndërmjetëse, dhe Ulpiana si qendra urbane dhe fetare.
Rindërtimi nga Justiniani thekson rëndësinë e segmentit në kontrollin ushtarak, tregtar dhe fetar të rajonit.
Integrimi i gjetjeve arkeologjike, hartëzimeve, GIS dhe projekteve moderne për ruajtje krijon modelin e menaxhimit të trashëgimisë historike dhe turistike.
dhe ushtarak që shtrihet nga epoka ilire deri në periudhën bizantine të Justinianit. Studimi i segmentit Rosujë–Ulpianë përfaqëson një nga shembujt më domethënës të vazhdimësisë së qytetërimit në hapësirën dardano-ilire, duke dëshmuar për një evoluim të ndërlidhur kulturor, ekonomik dhe ushtarak që shtrihet nga epoka ilire deri në periudhën bizantine të Justinianit.
. Rëndësia e Kalasë së Rosujës në sistemin dardan
Kalaja e Rosujës, e vendosur në një terren strategjik mbi luginën e Valbonës, ka shërbyer si pikë mbrojtjeje, komunikimi dhe kontrolli të rrugëve tregtare që lidhin Alpet shqiptare me luginën e Dukagjinit dhe më tej me qendrat e zhvilluara urbane të Dardanisë.
Gjetjet arkeologjike – mure ciklopike, fragmente qeramike, monedha, armë hekuri dhe objekte të kultit – tregojnë për një strukturë proto-urbane, e cila kishte funksione mbrojtëse dhe ekonomike.
Rosuja dëshmon për autoktoninë ilire dhe për vazhdimësinë e banimit në këtë rajon që nga epoka e bronzit deri në fillimet e romanizimit.
. Segmenti Rosujë–Ulpianë si arterie e zhvillimit qytetërues
Segmenti që lidh Rosujën me Ulpianën përbën një rrugë natyrore dhe historike që bashkonte:
qendrat mbrojtëse malore (Rosuja),
vendbanimet luginore me funksion tregtar (Deçani, Gjakova),
dhe qendrën urbane-administrative (Ulpiana).
Ky aks nuk ishte thjesht rrugë komunikimi, por boshti zhvillimor i jetës dardane, ku bashkoheshin elementët e ekonomisë bujqësore, tregtare dhe ushtarake.
Gjetjet e shumta në këto pika tregojnë një vazhdimësi të qarkullimit të mallrave dhe ideve, si dhe një strukturë të integruar kulturore ndërmjet veriut shqiptar dhe Dardanisë qendrore.
. Rindërtimi justinian dhe urbanizimi i Ulpianës
Me rindërtimin e Ulpianës nga Justiniani I pas tërmetit të vitit 518, segmenti merr një dimension të ri – bizantin dhe kishtar.
Rindërtimi solli përforcim të mureve, ndërtim bazilikash, termeve dhe forumeve, duke e shndërruar Ulpianën në qendër urbane dhe fetare të Dardanisë Bizantine.
Ky zhvillim ndikoi edhe në qendrat veriore si Gjakova e Rosuja, të cilat morën funksione ndihmëse në rrjetin ekonomik dhe logjistik të provincës.
. Krahasimi me qendrat e tjera dardane
Në krahasim me qendrat si Artana (Novobërda) dhe Graçanica, segmenti Rosujë–Ulpianë paraqet një vijë evolutive më të qartë, nga mbrojtja ilire drejt urbanizimit romako-bizantin.
Rosuja përfaqëson fillimin e procesit të qytetërimit, ndërsa Ulpiana është kulmi i këtij zhvillimi, ku ndërthuren ndikimet kulturore të tri periudhave kryesore: ilire, romake dhe bizantine.
Ky krahasim dëshmon për një zhvillim të qëndrueshëm dhe organik të qytetërimit në Dardani, të pa ndërprerë nga pushtimet, por të përshtatur me to.
. Kontributi shkencor dhe perspektivat
Ky studim kontribuon në:
rivlerësimin e Kalasë së Rosujës si nyje strategjike e qytetërimit dardan-ilir;
identifikimin e një aks arkeologjik të integruar, që lidh zonat veriore shqiptare me qendrat e njohura të Dardanisë;
ndërtimin e një modeli bashkëkohor për menaxhimin dhe promovimin e trashëgimisë përmes projekteve ndërdisiplinore (arkeologji, histori, GIS, turizëm kulturor).
Nëpërmjet një qasjeje krahasimore dhe multidisiplinare, ky segment dëshmon se qytetërimi dardan nuk ishte periferik, por pjesë e pandarë e procesit të urbanizimit ballkanik, duke i dhënë Tropojës, Ulpianës dhe gjithë hapësirës ndërmjet tyre një rol të rëndësishëm në historinë e qytetërimit europian lindor.
. Segmenti Rosujë–Ulpianë si arterie e zhvillimit qytetërues
Segmenti që lidh Rosujën me Ulpianën përbën një rrugë natyrore dhe historike që bashkonte:
qendrat mbrojtëse malore (Rosuja),
vendbanimet luginore me funksion tregtar (Deçani, Gjakova),
dhe qendrën urbane-administrative (Ulpiana).
Ky aks nuk ishte thjesht rrugë komunikimi, por boshti zhvillimor i jetës dardane, ku bashkoheshin elementët e ekonomisë bujqësore, tregtare dhe ushtarake.
Gjetjet e shumta në këto pika tregojnë një vazhdimësi të qarkullimit të mallrave dhe ideve, si dhe një strukturë të integruar kulturore ndërmjet veriut shqiptar dhe Dardanisë qendrore.
Rindërtimi justinian dhe urbanizimi i Ulpianës
Me rindërtimin e Ulpianës nga Justiniani I pas tërmetit të vitit 518, segmenti merr një dimension të ri – bizantin dhe kishtar.
Rindërtimi solli përforcim të mureve, ndërtim bazilikash, termeve dhe forumeve, duke e shndërruar Ulpianën në qendër urbane dhe fetare të Dardanisë Bizantine.
Ky zhvillim ndikoi edhe në qendrat veriore si Gjakova e Rosuja, të cilat morën funksione ndihmëse në rrjetin ekonomik dhe logjistik të provincës.
. Krahasimi me qendrat e tjera dardane
Në krahasim me qendrat si Artana (Novobërda) dhe Graçanica, segmenti Rosujë–Ulpianë paraqet një vijë evolutive më të qartë, nga mbrojtja ilire drejt urbanizimit romako-bizantin.
Rosuja përfaqëson fillimin e procesit të qytetërimit, ndërsa Ulpiana është kulmi i këtij zhvillimi, ku ndërthuren ndikimet kulturore të tri periudhave kryesore: ilire, romake dhe bizantine.
Ky krahasim dëshmon për një zhvillim të qëndrueshëm dhe organik të qytetërimit në Dardani, të pa ndërprerë nga pushtimet, por të përshtatur me to.
. Kontributi shkencor dhe perspektivat
Ky studim kontribuon në:
rivlerësimin e Kalasë së Rosujës si nyje strategjike e qytetërimit dardan-ilir;
identifikimin e një aks arkeologjik të integruar, që lidh zonat veriore shqiptare me qendrat e njohura të Dardanisë;
ndërtimin e një modeli bashkëkohor për menaxhimin dhe promovimin e trashëgimisë përmes projekteve ndërdisiplinore (arkeologji, histori, GIS, turizëm kulturor).
Nëpërmjet një qasjeje krahasimore dhe multidisiplinare, ky segment dëshmon se qytetërimi dardan nuk ishte periferik, por pjesë e pandarë e procesit të urbanizimit ballkanik, duke i dhënë Tropojës, Ulpianës dhe gjithë hapësirës ndërmjet tyre një rol të rëndësishëm në historinë e qytetërimit europian lindor.
Kalaja e Rosujës dhe Ulpiana e Justinianit janë dy skaje të një rrugëtimi të gjatë qytetërimi, që nis në kodrat e mbrojtura të ilirëve dhe përfundon në qytetet monumentale të bizantinëve.
Në këtë rrugëtim, historia e Dardanisë shfaqet si një mozaik i gjallë i mbijetesës, përshtatjes dhe zhvillimit, ku çdo gur, qeramikë apo mbishkrim dëshmon për vazhdimësinë e pandërprerë të jetës dhe kulturës në këto troje.
Segmenti Rosujë–Ulpianë nuk është vetëm një itinerar arkeologjik — ai është rrëfimi i qytetërimit të Dardanisë, i cili nga themelet ilire u ngrit drejt dritës së një bote urbane, duke lënë pas një trashëgimi që kërkon të njihet, të studiohet dhe të ruhet si pasuri kombëtare dhe evropiane.
