“Tërbimi në timon” është një fenomen që gjen terrenin e tij më pjellor në qytetet me popullsi të dendur dhe hiperaktive, ku njeriu modern jeton nën presion të vazhdueshëm. Shenjat më të zakonshme fillojnë me përdorimin e borive ose dritave si reagim fillestar dhe përshkallëzohen në fyerje dhe gjeste verbale. Situata fillon dhe bëhet e rrezikshme kur një shofer përpiqet të bllokojë rrugën e një tjetri, bën një parakalim të rrezikshëm ose i ngjitet nga pas automjetit përpara tij.
Ai madje mund të përshpejtojë ose të frenojë në mënyrë arrogante. Së fundmi, tërbimi në rrugë mund të arrijë edhe në një përplasje të qëllimshme, konflikt jashtë automjetit, kur dikush ndalet për të “kërkuar llogari”.
Shkaqet psikologjike
“Zemërimi në rrugë ka disa shkaqe psikologjike, siç janë stresi dhe presioni i kohës”, – shpjegon Kelly Holeva, psikologe klinike – psikoterapiste e sjelljes. “Të gjithë mund të shohim trafikun përpara dhe të themi: “Oh, do të vonohem përsëri për punë sot”. Personi mund të ketë gjithashtu një tolerancë të ulët për frustrimin, domethënë për mënyrën se si dikush e ka kaluar ose i ka bllokuar rrugën. Ata mund të kenë vështirësi në pranimin e vonesave, pengesave ose situatave që nuk shkojnë siç do të donin, të përjetojnë tension të brendshëm intensiv ose zemërim kur diçka “nuk shkon siç duhet” ose të besojnë se nuk mund ta durojnë zhgënjimin ose padrejtësinë.”
Me fjalë të tjera, një shofer që bërtet, bën gjeste, i bie borisë me këmbëngulje ose bën manovra të papritura nuk po e shfryn thjesht bezdinë e tij. Në thelb, ai po i jep formë ankthit, frustrimit ose pasigurisë që mbart tashmë brenda tij. Megjithatë, zemërimi rrallë lind në momentin e incidentit. Zakonisht, ai grumbullohet dhe thjesht gjen një rrugëdalje në rrugë.
Për shumë shoferë, drejtimi i automjetit është vazhdimi i një dite plot stres, afate, presion profesional, detyrime familjare, vonesa. Kështu, vonesa më e vogël ose një lëvizje e pakujdesshme nga një shofer tjetër vepron si shkas. Situata përkeqësohet kur shoferi ka konsumuar alkool ose substanca që ulin vetëkontrollin. ADHD, depresioni dhe ankthi mund të zvogëlojnë aftësinë për të kontrolluar impulset dhe të rrisin nervozizmin.
“Edhe pse ndjenja e zemërimit është një reagim normal, është e vetëkuptueshme që përdorimi i dhunës nuk mund të justifikohet, as nuk është shenjë e pjekurisë emocionale” – thonë ekspertët.
Rruga është një mikrokozmos i shoqërisë sonë dhe mënyra se si ngasim makinën pasqyron mënyrën se si jetojmë dhe rritemi. Ngarja e makinës është pjesë e një modeli më të gjerë sjelljeje që trashëgohet brez pas brezi. Kështu, fëmija e sheh prindin duke u sherrosur ose duke reaguar në mënyrë agresive dhe e konsideron këtë qëndrim normal. Në disa vende, shprehja e zemërimit trajtohet si një “reagim ndaj padrejtësisë” i pritur.
Po në Shqipëri?
Në Shqipëri pamje të tilla janë të njohura: të bërtiturat, boritë, gjestet, shpejtësia e lartë, parkimi në trotuar ose parakalime janë pjesë e jetës sonë të përditshme. Zbatimi i ligjit është shpesh i pamjaftueshëm, ndërsa infrastruktura problematike dhe sinjalistika e dobët e intensifikojnë stresin. Vonesat, rrugët e ngushta, mungesa e vendeve të parkimit, bllokimet e trafikut, vapa e verës – të gjitha veprojnë si stimuj shtesë.
Ekziston gjithashtu një ndjenjë e përgjithshme pandëshkueshmërie për sjelljet antisociale në rrugë, si dhe një mungesë e përgjithshme e edukimit rrugor, që në praktikë do të thotë se të gjithë përfundojnë duke bërë çfarë të duan, ose nga padija ose sepse u shkon për shtat, pasi askush nuk do t’i kontrollojë. Dhe kjo është diçka që padyshim shkakton zemërim. Me fjalë të tjera, ne ndiejmë se në “xhunglën” e rrugëve shqiptare, do të na duhet të përballemi vetë. Kjo për fat të keq ka të bëjë me patogjenitetin e përgjithshëm të funksionimit të shtetit shqiptar.
Gjithashtu vërejmë sjellje antisociale në rrugë që nuk do të shiheshin, për shembull në radhën e supermarketit. Kjo shpjegohet me ndjenjën e anonimitetit pas timonit. Personi beson se po fshihet, se askush nuk e njeh, se është i padukshëm dhe mund të sillet si të dojë, meqenëse nuk përjeton pasoja të drejtpërdrejta shoqërore, siç është shikimi ose mosmiratimi i të tjerëve. Kjo krijon një ndjenjë të rreme fuqie dhe lirie, një “blindim” psikologjik që zvogëlon empatinë dhe rrit mundësinë e sjelljes agresive. Kështu, ai lëshon impulse që në rrethana normale do t’i kontrollonte.
Hulumtimet tregojnë vazhdimisht shkallë më të larta të sjelljes agresive midis shoferëve meshkuj. Në të njëjtën kohë, drejtimi agresiv i makinës përforcohet nga një kulturë informale e “mashkullorësisë” pas timonit: kush do të parakalojë. Nuk është rastësi që hulumtimet tregojnë vazhdimisht shkallë më të larta të sjelljes agresive midis shoferëve meshkuj.
Në Shtetet e Bashkuara, sipas Qendrës Kërkimore Peë, incidentet e tërbimit rrugor janë rritur ndjeshëm vitet e fundit. 96% e shoferëve thonë se kanë qenë dëshmitarë të një sjelljeje të tillë, ndërsa 82% pranojnë se kanë drejtuar në mënyrë agresive të paktën një herë gjatë vitit të kaluar. Në mënyrë të ngjashme, incidentet që përfshijnë armë në rrugë janë rritur me rreth 450% nga viti 2014 deri në vitin 2023.
Si lind dhe si trajtohet
Tërbimi në rrugë vepron si simptomë e një gjendjeje më të thellë. Shumë herë nuk ka të bëjë me vetë drejtimin e makinës, por me atë që i parapriu, si një mëngjes stresues, një ditë e keqe në punë, tensione familjare. Tërbimi në rrugë është rezultat i një zinxhiri shpërthimesh të vogla që kërkojnë një rrugëdalje. Një hap i parë në menaxhimin e zemërimit tonë është të njohim këto shenja paralajmëruese. Domethënë, a po ndiej rrahje të shpejta të zemrës, djersitje? A po kam mendime negative?
Me fjalë të tjera, në një moment tensioni, të kuptojmë se jemi të zemëruar dhe se nuk ka arsye të prishim qetësinë dhe ditën duke hyrë në një proces konflikti.
Teknika “Ndalo, merr frymë dhe rivlerëso”
Një metodë veçanërisht efektive për të menaxhuar zemërimin gjatë drejtimit të makinës është teknika “Ndalo, Merr Frymë dhe Rivlerëso”. Në këtë fazë, ne përqendrohemi në ndërgjegjësimin për emocionet: “Çfarë po ndiej tani? Zemërim? Irritim? Padrejtësi?”. Për shembull, mund të mendoni: “Ai e bëri me qëllim” ose “Ai nuk respektoi askënd”. Gjëja e rëndësishme nuk është të reagojmë impulsivisht , por thjesht të njohim atë që po ndodh brenda nesh në momentin e caktuar.
Pastaj, kalojmë në fazën e frymëmarrjes, duke aplikuar të ashtuquajturën teknikë të frymëmarrjes në formë kutie, e cila përdoret edhe nga pilotët dhe personeli ushtarak për të rregulluar tensionin nën presion. Procesi ka 4 faza, secila prej të cilave zgjat 4 sekonda: Thithje përmes hundës për 4 sekonda. Mbajtje e frymëmarrjes për 4 sekonda. Nxjerrje përmes gojës për 4 sekonda. Pauzë para thithjes tjetër për 4 sekonda.
Ky proces rikthen kontrollin e sistemit nervor, ul rrahjet e zemrës dhe lejon një mendim më të qartë. Në të njëjtën kohë, është e rëndësishme t’i kujtojmë vetes se nuk mundemi – dhe as nuk kemi nevojë – të kontrollojmë shoferët e tjerë. Ajo që mund të kontrollojmë është qetësia dhe qëndrimi ynë.
Meqenëse teknika e mësipërme zgjat 3 deri në 5 minuta, nëse nuk e kemi atë kohë, diçka që mund të na ndihmojë është të fillojmë ta shtypim lehtë timonin dhe ta relaksojmë atë duke e përsëritur 3 herë. Në këtë mënyrë, ne automatikisht e ulim tonin e muskujve, kështu që trupi ynë do të dërgojë një sinjal qetësues në tru.
“Është shumë e rëndësishme të kujtojmë se shoferi tjetër mund të ketë bërë thjesht një gabim. Nuk kemi nevojë ta marrim personalisht dhe të shohim diçka të qëllimshme pas një sjelljeje të gabuar drejtimi. Gjithmonë duhet të mendojmë nëse ia vlen rreziku ynë për këtë incident. Dhe në fund, çfarë zgjidhim? A është më mirë të arrijmë me qetësi në destinacionin tonë apo të provojmë se kush ka të drejtë?”, thekson ekspertja.
Si të sillemi me një shofer agresiv?
Nëse gjërat dalin jashtë kontrollit, si e përballojmë zemërimin e shoferit tjetër? “Së pari, duhet të ruajmë qetësinë. Është shumë e rëndësishme të mos e pasqyrojmë zemërimin e personit tjetër në sjelljen tonë. Domethënë, nëse personi tjetër ka një ton të caktuar, na shan ose na bën përshkrime të caktuara, nuk duhet të bëjmë saktësisht të njëjtën gjë, sepse po pasqyrojmë zemërimin e tij dhe po e bëjmë atë edhe më të zemëruar. Kur i përgjigjemi zemërimit me zemërim, tensioni përshkallëzohet dhe konflikti intensifikohet.
Megjithatë, trajtimi i fenomenit nuk është vetëm çështje e Kodit Rrugor. Ai kërkon edhe ndryshime kulturore. Edukim, ndërgjegjësim, një prani më të fortë të Policisë Rrugore, infrastrukturë të përmirësuar, fushata informuese, etj. Por hapi i parë është gjithmonë individual, domethënë, të mësuarit për të kontrolluar veten. Tërbimi në timon mund të zbutet me vetëdije, disiplinë dhe pak mirësi.
Sepse në fund të ditës, nuk ka rëndësi se kush është në rrugë. Ajo që ka rëndësi është se kush kthehet në shtëpi shëndoshë e mirë.
