Çun Mula (1818–1896): Roli historik dhe kombëtar i Bajraktarit të Hotit në mbrojtjen e trojeve shqiptare
Autor: Flamur Buçpapaj
Institucioni: [vendoset sipas nevojës – p.sh. Akademia e Studimeve Albanologjike]
Data: 14 Tetor 2025
Abstrakt
Ky studim trajton jetën, veprimtarinë dhe trashëgiminë historike të Çun Mulës, bajraktarit të Hotit, një prej figurave më të spikatura të Malësisë së Madhe dhe të Lidhjes Shqiptare të Prizrenit (1878). Nëpërmjet analizës historike, dokumentare dhe kulturore, paraqitet kontributi i tij në mbrojtjen e kufijve etnikë të Shqipërisë Veriore, roli i tij si prijës dhe pleqnar në strukturat tradicionale të Kanunit të Lekë Dukagjinit, si dhe ndikimi i figurës së tij në kujtesën kombëtare shqiptare.
Studimi argumenton se Çun Mula përfaqëson një model të ndërthurjes ndërmjet udhëheqësit tradicional dhe patriotit modern, që paraprin idenë e shtetit shqiptar dhe të vetëdijes
. Hyrje historike
Shekulli XIX shënon periudhën e formimit të vetëdijes kombëtare shqiptare në kuadër të krizës së madhe lindore dhe të dobësimit të Perandorisë Osmane. Në këtë kontekst, Malësia e Madhe – dhe veçanërisht Hoti – u shndërruan në qendra të qëndresës shqiptare kundër caktimeve të padrejta territoriale që rrezikonin të copëtonin hapësirat etnike.
Çun Mula (rreth 1818–1896) përfaqëson një ndër figurat kyçe të kësaj periudhe. Si bajraktar i Hotit, ai bashkoi traditën zakonore me idenë e re të mbrojtjes së kombit.
Në personalitetin e tij ndërthuren tri përmasa themelore:
ushtarake, si komandant i njohur në betejat kundër forcave malazeze;
politike, si pjesëmarrës në Lidhjen e Prizrenit;
morale, si figurë pajtuese dhe drejtësore në sistemin fisnor të veriut.
Origjina dhe formimi i hershëm
Çun Mula lindi në Hot, në fisin e Lucgjonajve, një derë me autoritet të lartë në Malësinë e Madhe.
Familja e tij mbante brez pas brezi bajrakun e Hotit, një institucion që përfaqësonte një formë vetëqeverisjeje tradicionale, ku bajraktari kishte autoritet të plotë mbi organizimin ushtarak, pajtimet dhe rendin shoqëror.
Ky sistem, i ndërtuar mbi Kanunin e Lekë Dukagjinit, i jepte bajraktarit atributet e një drejtuesi legjitim, të njohur nga komuniteti dhe i respektuar edhe nga autoritetet osmane.
Burimet historike tregojnë se Çun Mula që në moshë të re dallohej për guxim dhe ndershmëri, dhe se shpeshherë ishte thirrur në kuvende malësore për të dhënë gjykime të paanshme.
Konteksti politik dhe krijimi i Lidhjes së Prizrenit (1878)
Pas përfundimit të Luftës Ruso-Turke (1877–1878), Kongresi i Berlinit vendosi t’i kalonte disa territore shqiptare Malit të Zi (Plavën, Gucinë, Hotin, Grudën etj.), duke shkaktuar një reagim të ashpër në viset shqiptare.
Në këtë klimë lindi Lidhja Shqiptare e Prizrenit (1878), që synonte mbrojtjen e tërësisë territoriale dhe autonominë e trojeve shqiptare.
Çun Mula u përzgjodh si një ndër përfaqësuesit e Malësisë së Madhe në kuvendet e Lidhjes, dhe më pas si komandant i forcave vullnetare në frontin verior kundër përpjekjeve të Malit të Zi për të pushtuar Hotin dhe Grudën.
Betejat dhe qëndresa kundër pushtimeve
Beteja e Zhmicës (1879)
Në fillim të vitit 1879, forcat malazeze tentuan të hyjnë në territorin e Hotit.
Çun Mula, së bashku me prijës të tjerë si Dedë Gjo Luli, organizuan mbrojtjen e kufirit.
Beteja e Zhmicës (Zharnicës) rezultoi fitimtare për shqiptarët dhe u bë simbol i rezistencës malësore.
Kjo fitore detyroi Malin e Zi të tërhiqej dhe vonoi për disa vite vendimet e Kongresit të Berlinit.
Beteja e Bajzës dhe Kastratit
Në vijim, Çun Mula mori pjesë edhe në Betejën e Bajzës, ku malësorët u përballën me trupat osmane që kërkonin të dorëzonin territore shqiptare sipas kërkesave ndërkombëtare.
Këtu, ai u dallua për disiplinën dhe për thirrjen që bëri:
> “Pushka për atdheun nuk kthehet mbrapsht!”
Këto beteja e vendosën Çun Mulën në qendër të qëndresës shqiptare dhe e bënë simbol të bashkimit të maleve.
. Roli i tij si prijës moral dhe pleqnar
Përveç aspektit ushtarak, Çun Mula gëzonte reputacion të madh si pajtues gjaqesh dhe gjykatës i drejtë në çështjet fisnore.
Burimet gojore dhe studimet etnografike (Fishta, 1937; Valentini, 1956; Gjeçovi, 1933) përmendin raste ku ai ndërhyri për të shmangur gjakderdhje të reja mes fiseve të veriut.
Në një rast të njohur, ai udhëtoi deri në Mirditë për të vendosur kufij paqeje midis dy fiseve – kufij që respektohen edhe sot.
Ky rol e vendos Çun Mulën në kategorinë e udhëheqësve me autoritet moral kombëtar, që shërbyen si ura ndërmjet sistemit tradicional dhe aspiratave moderne të shtetformimit.
. Vdekja dhe trashëgimia historike
Çun Mula ndërroi jetë në vitin 1896, në moshën 76-vjeçare.
Ai u varros në Hot, në tokën që e kishte mbrojtur gjithë jetën.
Pas tij, udhëheqja kaloi te nipi i tij Deli Meta, që vijoi traditën e luftës për mbrojtjen e trojeve shqiptare në fillim të shekullit XX.
Figura e Çun Mulës u përjetësua në traditën epike shqiptare, veçanërisht në veprën e Gjergj Fishtës, “Lahuta e Malësisë”, ku ai përmendet si simbol i burrnisë, i besës dhe i qëndresës.
Për Fishtën, Çun Mula ishte një “shkëmb që nuk thyhej”, një figurë që mishëronte shpirtin e maleve shqiptare.
Analizë dhe vlerësim
Nga pikëpamja historike, Çun Mula përfaqëson kalimin nga rendi fisnor në ndërgjegjen kombëtare moderne.
Ai ishte udhëheqës tradicional që, megjithëse nuk kishte formim politik perëndimor, kuptoi rëndësinë e mbrojtjes së tërësisë kombëtare.
Në këtë kuptim, ai mund të shihet si pararendës i ideve që më vonë do të përfaqësohen nga figura si Dedë Gjo Luli, Isa Boletini e Luigj Gurakuqi.
Trashëgimia e tij është shumëplanëshe:
Historike: si komandant i betejave mbrojtëse;
Shoqërore: si pajtues e pleqnar i respektuar;
Kulturore: si simbol epik i burrnisë shqiptare;
Kombëtare: si pararendës i shtetformimit dhe i vetëdijes etnike.
Figura e Çun Mulës është thelbësore për kuptimin e kulturës së qëndresës shqiptare në shekullin XIX.
Ai mishëron idealin e burrit të malësisë që e kthen nderin në ligj dhe atdheun në detyrim moral.
Nëpërmjet tij, shfaqet një model i lidershipit që mbështetet jo në forcën e pushtetit, por në forcën e besës dhe të drejtësisë.
Ky model vazhdon të ketë rëndësi edhe sot, në kontekstin e studimeve për identitetin dhe trashëgiminë shqiptare.
