Në një intervistë për gazetën italiane Il Fatto Quotidiano, shkrimtari dhe disidenti Fatos Lubonja ofron një diagnozë për deformimin e urbanistikës në Tiranë, të cilën ai e sheh si simptomën më të dukshme të një regjimi ekonomik dhe politik që mbështetet mbi ndërtimin, jo për të ndërtuar një qytet, por për të ricikluar para të pista, për të kontrolluar pushtetin dhe për të mbuluar realitetin me fasada betoni dhe marka arkitektësh. Intervista e tij përbën një akt tjetër kundërshtie publike ndaj një modeli që, sipas tij, ka rrokur me rrënjë institucionet, drejtësinë dhe median, duke fshirë kufijtë mes shtetit dhe mafies. Intervista e botuar në mediat italiane më poshtë:
“Urbanistika në Tiranë nuk ka të bëjë vetëm me estetikën dhe trashëgiminë kulturore të qytetit, por shkon më thellë; ka të bëjë me atë që unë e quaj një “regjim” që mbahet ekonomisht mbi industrinë e ndërtimit”. Fatos Lubonja është një shkrimtar dhe intelektual shqiptar, i dalluar për të shkuarën e tij si disident dhe për angazhimin e tij në denoncimin e abuzimit me pushtetin. Ka vuajtur 17 vjet në burgjet e Enver Hoxhës, nga 1974 deri në 1991, për opozitën që i bëri regjimit.
Fatos, a është një plotfuqi e re kjo?
Jo, gjithnjë kështu ka qenë por tani është bërë më e fortë. Mund të themi që është fillimi i këtij sistemi ekonomik, politik dhe social, nga 1997 ishte i tipit “berluskonian”; të pasurit e rinj shqiptarë, oligarkë të majmur, investuan në ndërtim dhe në ndërtim për t’i shantazhuar apo për t’i favorizuar politikanët në këmbim të lejeve të ndërtimit. Burimi i parave atëherë ishte nga prurjet e emigrantëve që donin të kishin një shtëpi në Tiranë. Interesi i tyre ishte të ndërtonin, atje ku çmimet ishin më të larta. Ndërkohë që industria shqiptare po zhdukej dhe askush nuk e denoncoi.
Po më pas çfarë ndodhi?
U shtua nevoja për rezidenca deri në fillimet e 2005. U rrit nevoja për banesa, deri në kulmin e vitit 2005. Ajo u menaxhua gjithmonë me të njëjtat dinamika dhe, pasi u shter ajo nevojë, u përhapën lloje të tjera spekulimesh dhe klientelizmi si ajo e hidrocentraleve. Më vonë pati një rikthim tek ndërtimi. Ndërkohë që në 2015, kryebashkiaku Erion Veliaj gjatë fushatës elektorale kishte premtuar zero ndërtime në Tiranë dhe se nuk do të prekej qendra.
Përse nuk u mbajt ky premtim?
Ka arsye të ndryshme për mendimin tim: vendi nuk kishte më resurse ekonomike, Edi Rama-kryebashkiaku i parë, pastaj kryeministër- ishte ambicioz dhe imagjinonte një qytet si zgjatim të tij personal dhe së fundi, ishte i mësuar me këtë lloj fuqie betonizuese. Në 2023, sipas disa ekonomistëve, gati 90% e e taksave në bashkinë e Tiranës vinin nga sektori i ndërtimit, shitjes së pasurive të paluajtshme dhe gjithë këtij tregu. Por këto oligarkë, edhe pse të pasuruar, nuk i kishin gjithë këto para.
Kush i kishte?
Sepse ndërtimi i qytetit po kontrollohet nga një oligarki që ka marrë nën kontroll institucionet, mediat, drejtësinë. Kjo është një mënyrë për të pastruar para. Krimi i organizuar, mafia shqiptare dhe ndërkombëtare, paratë e drogës dhe emigrantëve – të gjitha bashkë ndikojnë. Tani është e vështirë të kuptosh ku mbaron shteti dhe ku fillon mafia.
Kush e mbështet këtë model?
Mafia shqiptare, narko-trafiku, paratë e pista. Në disa përgjime të dosjeve të prokurorit Gratteri për shembull, Ndragheta flet për Shqipërinë si për Kalabrinë e viteve 60 për lehtësinë e ndërtimit. Kështu futemi në mekanizmin e investimeve, që shndërrohet në një lloj ndërmjetësi të krimit dhe të qeverisë. Hotele 10-katëshe nuk mbushin dot dhomat shndërrohen në kulla me 40 apo 50 kate. Në Doha thonë që naftën e nxjerrin nga toka dhe me të ngrenë qiellgërvishtëse. Por cila është nafta e Shqipërisë?
Po përse përdoren emrat e mëdhenj të arkitekturës?
Është nevoja e një kostumi për ta mbuluar dhe për ta ritreguar me lavdi këtë vrapim drejt ndërtimit, për një autoritet- mirë do të ishte perëndimore- që të motivon. Por kontradiktat janë të dukshme; në planin “Tirana 2030” Boeri hedh idenë e “zhvillimit vertikal” të dendësisë, por për të zhvilluar dhe mbajtur një “pyll orbital” me miliona pemë po ngrihen qiellgërvishtëse në qendër, duke shkatërruar pa asnjë keqardhje trashëgiminë artistike dhe kulturore dhe cilësinë e jetës të qytetarëve.
